Дайліда - Рэцэнзія на Зінькевіча - Зноў міфы замест гісторыі

Всеслав Зинькевич - “Несвядомая” история Белой Руси
Разбіваем маскоўскія міфы
Наша Ніва: "Если говорить в целом, ВКЛ, Речь Посполитая, СССР раннего периода рассматриваются как исключительное зло. А добром был лишь период нахождения наших земель в составе Российской империи, а также послевоенное время. Автор даже намекает, что укрупнение БССР в 1920-е проходило незаконно и люди были против того, чтобы становиться не русскими, а белорусами."
 

Алёхно Дайліда - Рэцэнзія на Зінькевіча - Зноў міфы замест гісторыі

Рэцэнзія на: Всеслав Зинькевич - “Несвядомая” история Белой Руси
Москва: “Книжный мир”, 2017
 
 
Кніга Ўсяслава Зінькевіча “Несвядомая” история Белой Руси” (Москва: “Книжный мир”, 2017) ёсць чарговай спробай паліць па беларускай дзяржаўнасці з гарматы пад назовам “общность исторических судеб единого русского народа”. Прапанаваная аўтарам ідэалогія, відавочна, належыць да плыні “заходнерусізму” – афіцыйнай палітычнай ідэалогіі Расеі на землях Беларусі і Ўкраіны ад 19 стагоддзя. Вядома, можна па-рознаму разглядаць заходнерусізм – як “идеологическую основу белорусской государственности” (згодна з працуючымі сёння ў Беларусі заходнерусістамі) або, паводле беларускага акадэміка Аляксея Каўкі, як “трупный вирус в белорусском национальном организме”. Усё ж, мяркую, ісціна знаходзіцца па-за межамі якіх-кольвечы канфліктаў. Таму гэты артыкул мае на мэце разгледзець падставовыя ідэалагемы, прапанаваныя Зінькевічам і падобнымі ідэолагамі, і іхняе дачыненне да гістарычнай рэальнасці.
 
Як бачым, заданне перад сабой і сваімі крытыкамі Зінькевіч паставіў нялёгкае: яго крытык мае ў сціслым выглядзе выкласці гісторыю Русі ад 10-га стагоддзя да нашых дзён ды падаць яе гістарыясофскія акцэнты, у прыватнасці, у дачыненні да сённяшняй Беларусі. Тым і цікавы прапанаваны Зінькевічам дыскурс – ён дазваляе не толькі паглядзець на праблемы беларускае нацыянальнае ідэнтычнасці, але і разгледзець моцнасць і гістарычнасць расейскіх гістарычных ідэалагем. У анонсе кнігі Зінькевіча расейскія журналісты звінавацілі сённяшнія беларускія ўлады ў тым, што яны мала дбаюць пра расейскія гістарычныя канцэпцыі і займаюцца “ревизией историографии и распространением политических мифов”. Гэта цяжкае звінавачванне і дзёрзкі выклік. Сваёй кнігай Зінькевіч выводзіць на арэну спаборніцтва не толькі беларускія нацыянальныя, але і маскоўскія імперскія ідэалагемы. І гэта якраз гэтыя расейскія псеўдамесіянскія ідэалагемы “не выдерживают соприкосновения с историческими фактами” (мовячы словамі Зінькевіча). Выяўляючы свой дыскурс як месіянскі і сакральны, зінькевічы насамрэч знаходзяцца ў палоне цалкам прафанных ілюзій, не разумеючы элементарных фактаў і аспектаў гістарычнага працэсу. У гэтым плане кніга Зінькевіча ёсць сапраўды “несвядомаю”.
 
Па-першае, выклікае пытанні ровень элементарных ведаў аўтара. У інтэрв’ю журналістам Зінькевіч апаведаў, што ён гісторык і вучыўся ў аспірантуры. Але адразу паўстае пытанне: ці стаў бы выпускнік аспірантуры ў сваёй праграмнай кнізе падаваць спасылкі не на навуковыя выданні, а пераважна на інтэрнэт-рэсурсы або датаваць грамату 1352 году, якую літоўскія князі ўклалі “за великого князя Олькгерта”, 1340 годам (с. 107), калі Альгерд яшчэ не быў вялікім князем літоўскім? Гісторык, выпускнік аспірантуры, не ведае гадоў княжання вялікіх князёў літоўскіх?.. Зінькевіч у сваім нарысе гісторыі Вялікага княства Літоўскага таксама прапануе чытачу такія пэрлы, як тое, што беларусы займалі ў ВКЛ “второразрядное положение в государстве” (с. 114), што Полацк у 13 стагоддзі нібыта “воспринимал Владимиро-Суздальское княжество в качестве главной политической силы” (с. 63), што “свядомыя” гісторыкі займаюцца антыгістарычнай прапагандай, калі “объявляют статуты ВКЛ, слуцкие пояса, шляхетские замки и многое другое белорусскими национальными ценностями” (!) (с. 414), што ў 18 стагоддзі ў ВКЛ быццам не было надрукавана ніводнае кнігі на беларускай мове (с. 118), што “в XVII веке литовский язык был введён в великокняжеское делопроизводство” (с. 118), і іншую антыгістарычную лухту. Дарма што запэўненні Зінькевіча, што ён “опирается исключительно на достоверные исторические источники”, яго выпісанне гісторыі ВКЛ цяжка назваць адэкватным і гістарычным. Зінькевіч не ведае (і не жадае ведаць) элементарныя факты з гісторыі Вялікага княства Літоўскага: што “Літвою”, уласна “Літоўскім княствам” у ВКЛ называлася тэрыторыя Беларусі (разам з Віленшчынай), у той час як Жамойць ніколі не ўваходзіла ў склад уласна Літоўскага княства, а жамойты былі прызнаны “врожонцами” ВКЛ толькі ў 1566 г.; што ад пачатку 14 стагоддзя на прасторах уласна Літоўскага княства існавала Літоўская мітраполія, аб пастаўленні мітрапалітаў якой у 14 ст. прасіў і ўчыняўся “народ” Літвы; што ўжо ў лістах 14 стагоддзя ёсць сведчанні аб існаванні ў ВКЛ адметнае праўнае сістэмы – “Літоўскага права” (старабеларускага звычаёвага права) – на грунце якога пазней былі складзены Літоўскія Статуты. Усе гэтыя базавыя для разумення гісторыі Вялікага княства Літоўскага факты і рэаліі папросту не згаданы ў кнізе Зінькевіча.
 
Выснова простая: Зінькевіч гісторыі Вялікага княства Літоўскага, лагодна кажучы, не ведае. Або ведае яе праз прызму маскоўскіх заходнерусісцкіх пасквіляў, прытым савецкага, мадэрнісцкага ізводу. Сённяшні, мадэрнізаваны заходнерусізм адрозніваецца ад класічнага заходнерусізму 19 стагоддзя прыблізна гэтаксама, як рускі інтэлігент 19 стагоддзя адрозніваецца ад савецкага партыйнага чыноўніка. Калі класічны заходнерусізм 19 стагоддзя заўсёды казаў аб тым, што Літоўскае гаспадарства было збудавана на рускім праўным ладзе і культуры – то сённяшні заходнерусізм савецкага ізводу цалкам пагаджаецца з польска-ватыканскімі тэзамі аб поўным панаванні ў ВКЛ “балцкага летувіскага” элементу і “прыгнечанасці” русінаў. Дый праблема нават не ў тым, якую трактоўку (“усходнюю” або “заходнюю”) гісторыі гаспадарства і народу абвясціць слушнаю. Праблема ў тым, што погляд як палякаў, так і расейцаў на Вялікае княства Літоўскае заўсёды будзе поглядам вонкавым – а значыць апрыёры не здольным зразумець яго нутранае жыццё і не здатным напісаць яго праўдзівую і поўнавартасную гісторыю.
 
Кім сябе лічыць паводле нацыянальнасці Зінькевіч? Дастаткова паглядзець на той бруд, які ён лье на гісторыю нашае мовы, нашае культуры, каб зразумець якія ён мае маральные і інтэлектуальныя правы, каб пісаць гісторыю нашага народу. Зінькевіч, нібыта не разумеючы сваёй вонкавасці, сапраўды “несвядома” адцінае цэлыя столкі беларускае нацыянальнае гісторыі і культуры, адцінае дагэтуль, пакуль не застанецца чыста нічога якасна адметнага, адрознага ад маскоўскага, і вось гэты кастрыраваны аскепак падае чытачу як быццам “сапраўдную, спрадвечную” гісторыю беларусаў. Палітычныя інстытуты і культуру ВКЛ пры гэтым, натуральна, цалкам аддаюць летувісам і палякам, а беларусам пакідаюць толькі “гаротны лёс” “сялянскага народу” і г.д. І пры гэтым Зінькевіч заяўляе (с. 3), што гэта мы, “свядомыя”, прапануем “антирусскую версию истории” (!). Гэты выраз будзе справядлівым, калі пад сярэднявечнаю Руссю разумець вылучна Масковію. Але ці было гэта так для нашых продкаў? Для нашых продкаў, жыхароў ВКЛ, уся “Русь” была задзіночана якраз у межах Вялікага княства Літоўскага і Рускага (аб чым падрабязней скажам ніжэй) і тое, што ВКЛ было сваім гаспадарствам, не выклікала ў іх сумневаў. Беларускія нацыяналісты наадварот паўсюль падчырківаюць суцэльна славянскі, рускі (у гістарычным, а не сённяшнім маскоўскім сэнсе) характар ВКЛ – як гэта чынілі і найлепшыя расейскія гісторыкі 19 стагоддзя, такія як Любаўскі і Леантовіч. У той час як сённяшнія маскоўскія прапагандысты (чыста ва ўнісон з польскімі міфатворцамі) перамаўляюць мантры аб тым, што існавала нейкае міфічнае “балцкае гаспадарства”, што Жамойць гэта не Жамойць, а “натуральная палавінка Літвы”, што “сапраўдным” тытулам літоўскіх гаспадароў быў “дыдысіс кунігайкштыс летувяй”, што кіеўскія князі Алелькавічы – гэта “балцкія фэўдалы Алелькайчаі”, што ва ўрадах і судах Літвы на працягу стагоддзяў дзейнічалі “перакладчыкі на балцкую мову”, і іншы антыгістарычны маразм. Дык хто пасля гэтага прапануе “антырускую версію гісторыі”?..
 
У цэлым, Зінькевіч прапануе наступны нясвежы набор ідэалагем:
1. Ад 10-га стагоддзя і дагэтуль існаваў і існуе “адзіны рускі народ”; беларусы – не асобны народ, а толькі правінцыйная галіна “адзінага рускага народу” (“гвалтоўна ададраная” ад свайго маскоўскага цэнтру палякамі, “літоўцамі” і г.д.);
2. Беларусы ў Вялікім княстве Літоўскім не складалі нацыю літвінаў, ВКЛ не беларускае гаспадарства, беларусы ў ім былі “захопленымі”, “прыгнечанымі” і г.д.;
3. Беларусы па веры могуць быць толькі стараабрадцамі / новаабрадцамі / камуністамі / пуцінаслаўцамі (у залежнасці ад афіцыйнай рэлігіі, якая на дадзены момант вызнаецца Масквою), католікамі або пратэстантамі ім быць нельга;
і як вынік:
4. Беларускае гаспадарства не мае гістарычных падстаў, як і беларуская нацыя.
 
Гэтай ідэалогіі трэба запярэчыць па наступных прынцыповых пытаннях:
1. Ідэнтычнасць “русі” мела не прымардыялісцкі (“этнічны”), а канструктывісцкі характар; на працягу стагоддзяў існаваў не “адзіны рускі народ” (у этнічным сэнсе), а адзіная канфесійна-палітычная ідэнтычнасць “русі”, якая прыймала розныя палітычныя і нацыянальныя формы і акцэнты;
2. Ідэнтычнасць “літвы” (“літвінаў”) ВКЛ мела абсалютна такі ж канструктывісцкі характар. Літоўская шляхта мела не балцкае, а германскае этнічнае паходжанне і (гэтаксама як германцы-русы на Русі) стварыла канструктывісцкую паводле свайго характару канфесійна-нацыянальную ідэнтычнасць “літвы”.
3. З папярэдняга пункту вынікае, што Вялікае княства Літоўскае ёсць нашым (беларускім) гаспадарствам роўна ў той жа меры, у якой Русь Рурыкавічаў ёсць рускім (расейскім) гаспадарствам у сённяшнім сэнсе.
і як вынік:
4. Сапраўдныя нашыя гістарычныя нацыянальныя назовы – Літва і літвіны. Ідэнтычнасць “русі” не можа канкураваць з нашаю гістарычныю ідэнтычнасцю “літвы”, бо палягае ў іншай плашчыні і не выражае зместу нашае нацыянальнае і палітычнае гісторыі як гістарычнае нацыі.
 
Грунтоўнаю навуковаю памылкаю Зінькевіча (якая абарачае ў нішто ўвесь прыточаны ім гістарычны матэрыял) ёсць ігнараванне канструктывісцкае паводле свайго характару генэзы ідэнтычнасці “русі”. Калі я пачаў чытаць кнігу Зінькевіча, спачатку было ўражанне, што перада мною тыповы прымардыяліст – было адчуванне, што зараз пачнуцца папулярныя сёння ў Расеі мантры пра “старажытны славянскі народ русічаў”, пра “славяніна” Рурыка і іншая антыгістарычная лухта, якою сёння завалены паліцы расейскіх кнігарняў. Але я адчуў палёгку, калі на с. 14 прачытаў:
 
“Мы не разделяем примордиалистских взглядов «свядомой» интеллигенции и считаем основными маркерами национальной идентичности родной язык и культуру”.
 
Так, добра. Значыць, аўтар не прымардыяліст. Як жа ўтварылася ідэнтычнасць “русі”? Пытанне пра вытокі русі абыйдзена, фактычна, элегантным маўчаннем. Варагі і Рурык згаданы мімаходзь і, фактычна, у якасці дадатку да “адзінага рускага народу”, які (можна даўнімаць) існаваў бы і без іх. Зінькевіч не разглядае германскую этнічнасць варагаў-русаў, згадваючы толькі пра дзве тэорыі паходжання Рурыка – з скандынаваў і з прыбалтыйскіх славянаў. Ад сябе магу дадаць, што імя Рурык настолькі відавочнейшым чынам 100% германскае, што аспрэчваць яго германскасць (як і наогул германскасць варагаў) можа толькі поўны невук.
 
Утварэнне Русі 9–10 ст. Зінькевіч акрэслівае цьмянымі фразамі няпушч “со временем восточнославянские племена консолидировались в единую древнерусскую народность, и племенной сепаратизм остался в прошлом” (с. 37). Як жа адбылася гэтая эпахальная падзея? Чытач даведваецца, што праз стварэнне дзяржавы Рурыка між 862 і 885 гг. Зінькевіч вымушаны прызнаць, што нараджэнне ідэнтычнасці “русі” на тых землях, якія яна ахапіла ў 9–11 ст., было знітавана з стварэннем дзяржаўнага ўтварэння Рурыка і варагаў-русаў, але не жадае прызнаваць (або акцэнтаваць) германскасць Рурыкавічаў і варагаў. І зразумела чаму – гэта не пакідае камня на камні ад яго тэорый аб “адзіным славянскім рускім народзе”. Не існавала ў 9–10 стагоддзях (дый пазней) ніякага “адзінага ўсходнеславянскага народу” пад імем “русі”, не існавала “древнерусской народности” – а існаваў (як цалкам слушна прызнаўся Зінькевіч) “разношёрстный конгломерат” (с. 41) усходнеславянскіх і некаторых балцкіх і фінскіх плямёнаў, якія ўпершыню былі кансалідаваны ў адзіны палітычны арганізм варагамі-русамі Рурыка. І назоў “русі” на гэты кангламерат быў пашыраны германцамі-русамі ў якасці азначэння падначаленасці гэтага “разношёрстного конгломерата” элітарнаму ядру германцаў-русаў Рурыка. Аб гэтым наўпрост кажуць летапісы, якія ведаюць, што “сице бо звахуть ты варягы русь”, “от варягъ бо прозвашася русью”. Дарэчы, rusa/rosa ва ўсходнегерманскіх мовах азначала тое самае, што ў славянскіх – “русы, руды”, і адзначана гэтае германскае слова ў тыя часы, калі ніякія славяне яшчэ вядомы не былі. Такім чынам, гэтае славянскае слова нават у яго пабытовым сэнсе ёсць германскім з паходжання.
 
Зінькевіч слушна прызнае, што “формирование единого самосознания у жителей Древней Руси было связано прежде всего с осознанием себя подданными династии Рюриковичей” (с. 37) і што “единое этнокультурное сообщество – Русь” стварылі найперш “государственные институты Древней Руси” (с. 41). Шкада толькі, што Зінькевіч забыўся распавесці пра тое, якую каласальную ролю гралі мова і палітычныя інстытуты германцаў-русаў у гэтым працэсе. Такія тэрміны, як князь, цівун, дума, дружына, меч, шалом, полк, пенязь, срэбра, мыта, ліхва і многія іншыя тэрміны з базавай праўнай і вайсковай лексікі Старажытнае Русі ёсць германскімі з паходжання і былі ўвязаны варагамі-русамі.
 
Вось на с. 36 Зінькевич згадвае руска-бізантыйскую дамову 907 году, у якой Полацк згаданы сярод “руских городов”. Выснова з гэтага ў Зінькевіча простая – маўляў, вось і сведчанне існаванне “адзінага рускага” (славянскага) народу і прыналежнасці да яго палачанаў. Шкада, што Зінькевіч не ўзгадаў руска-бізантыйскую дамову 912 году, у якой пералічаны паслы “от рода рускаго: Карлы, Инегелдъ, Фарлофъ, Веремудъ, Рулав, Гуды, Руалд...” і г.д. У трактаце бізантыйскага цэсара Канстантына Барвянароднага (949 г.) пададзены назовы дняпроўскіх парогаў – на “славянскай” і “роскай” мове, прытым апошнія ёсць яўна германскімі. Гэта кажа аб тым, што ў сярэдзіне 10 стагоддзя назоў “русь” яшчэ захоўвае свой спачатны этнічны (германскі) характар. У гэты час германцы-русы толькі пакрысе пачынаюць славянізавацца, што відаць, прыкладам, з імёнаў з дамовы 944 году. Дыкжэ аб якім “адзіным рускім” (славянскім) народзе можна ў гэты час казаць?..
 
Калі зінькевічы пачынаюць свае мантры пра “спрадвечна адзіны рускі народ” – я адразу жадаю запытаць: калі гэты “адзіны народ” існаваў, у якім часовым прамежку? У якім стагоддзі існаваў “адзіны славянскі народ русі”? У 10 стагоддзі? Не смяшыце. У 10 стагоддзі назоў “русь” яшчэ мае свой спачатны германскі характар, а германцы-русы за мяжой добра вядомы тым, што гандлююць рабамі-славянамі.
 
Ці існаваў у 12 стагоддзі “адзіны рускі народ”? У гэтым стагоддзі ёсць нейкае падабенства адзінага нацыянальна-палітычнага арганізму: Руская мітраполія, “рускія” князі ад Ноўгараду да Галіча, паўсюль ужываецца Руская Праўда. Так, у 12 стагоддзі існаваў досыць трывалы палітычны арганізм Русі. Але ці існаваў “адзіны рускі народ”? Вялікія этнічныя і культурныя адрозненні паміж рознымі часткамі прасторнае тэрыторыі Русі, княскія сваркі, жахлівыя рабаванні Кіеву прадстаўнікамі розных княскіх дынастый – усё гэта не дазваляе казаць аб існаванні на прасторах Русі нават адзінага гаспадарства, не тое што “адзінага народу”. У прыватнасці, тое, што Полацкае вялікае княства (хаця яго тэрыторыя часам і называлася “Руссю”) не ўваходзіла ў міфічнае “единое Древнерусское государство”, відаць з ігнаравання полацкімі князямі лёсавызначальнага для княстваў Рурыкавічаў Любецкага сойму 1097 г., а таксама з захавання памяці полацкіх князёў аб тым, што яны “Рогволожи внуци” (а не Рурыкавічы). Ад сярэдзіны 12 стагоддзя полацка-менскія князі ў сталым звязе з Літвою рэгулярна разам з літвінамі абараняюцца або ваююць проці пскоўскіх, смаленскіх і чарнігаўскіх князёў – што выяўна паказвае палітычныя арыентыры і перспектывы Полацкага вялікага княства.
 
Дарэчы, у крыніцах 12 стагоддзя уласна “Руссю”, “Рускаю зямлёю” заўсёды называліся Кіеўскае, Чарнігаўскае і Пераяслаўскае княствы – спачатны дамен Рурыкавічаў. За межамі гэтае тэрыторыі былі толькі “рускія” князі, а не “Русская земля”. Калі купец ехаў, скажам, з Смаленску ў Кіеў, ён ехаў “на Русь” “в Рускую землю”. І наадварот, калі хтосьці ехаў з Кіеву або Пераяславу ў Смаленск або Ноўгарад, ён ехаў “из Руси”. Паводле логікі зінькевічаў трэба было б учыніць выснову, што на тэрыторыі “Русской земли” (на Ўкраіне) жыў “славянскі рускі народ”, а за яе межамі (ля Смаленску або Цверы) жыў нейкі іншы, чыста адрозны народ. Вядома, гэта не так. З этнічнага, моўнага і культурнага гледзішча славянскае жыхарства Кіеўскага, Полацкага, Цверскага, Пскоўскага княстваў было вельмі блізкім (з улікам наяўнасці скіфска-іранскага субстрату на Кіеўшчыне, фінскага на Цвершчыне і балцкага на Полаччыне), “рускія” палітычна-праўныя інстытуты спрыялі значнай кансалідацыі жыхарства гэтых вялізных тэрыторый, але гэтая кансалідацыя толькі распачыналася. І першасным чыннікам гэтае кансалідацыі быў не этнічны, а канфесійны сэнс “рускае” ідэнтычнасці, знітаваны з існаваннем Рускае (Кіеўскае) мітраполіі.
 
У 14 стагоддзі Кіеў, які па-ранейшаму лічыцца стальцом Рускае мітраполіі і сталечным местам “усяе Русі”, знаходзіцца ў межах Вялікага княства Літоўскага і Рускага. Вялікі Ноўгарад захоўвае адносную незалежнасць як ад ВКЛ, так і ад цверскіх ды маскоўскіх князёў, укладаючы ўгоды па чарзе то з аднымі, то з іншымі. Падчас буйных ваенных закалотаў ВКЛ з Масквою ў 1368–1372 гг. пад харугвамі Альгерда проці Масквы рушыць не толькі беларускае жыхарства ВКЛ, але і смаленскі і цверскі князі (якія за гэта былі нават адлучаны ад царквы Канстантынопальскім патрыярхам). Як бачым, падстаў для існавання “адзінага рускага народу” ў 14 стагоддзі таксама мала.
 
Наймя спрэчка за сталец Рускае мітраполіі спрычыньвае нараджэнне ў сярэдзіне 14 ст. двух “рускіх” нацыянальна-палітычных праектаў – кіеўскага і маскоўскага, якім наканавана спірацца на працягу наступных стагоддзяў. Бізантыйскія царкоўныя ўлады, хаця больш спрыяюць Маскве і выракам 1354 г. зацвярджаюць перанос мітрапалічае катэдры з Кіеву ў Маскву, усё ж прызнаюць, што Кіеў ёсць “першым стальцом і першаю катэдраю” Рускае мітраполіі; у 1380 г. патрыяршы сінод піша, што “згодна з старажытным звычаем Рускае мітраполіі, немагчыма быць архіерэем Вялікае Русі, не маючы тытулу па Кіеву, які ёсць зборнаю царквою і галоўным горадам усёй Русі”. Такім чынам, Вялікае княства Рускае з сталіцаю ў Кіеве ў межах Вялікага княства Літоўскага і Рускага робіцца альтэрнатыўным Маскве “рускім” гаспадарствам і нацыянальна-палітычным праектам. Гэтаму спрыяе вялікі князь Вітаўт, аднаўляючы ў 1415 г. Кіеўскую мітраполію, “штобы Русская честь вся стояла на своей земли”. Як бачым, у 14–15 стагоддзях існуе (як і раней, ад 11 стагоддзя) адзіная канфесійная ідэнтычнасць “русі”, а “этнічна адзінага рускага народу” не існуе – больш таго, у межах ВКЛ дзейнічае альтэрнатыўны Маскве “рускі” нацыянальна-палітычны праект, які дае пачатак украінскай “рускай” нацыі з асобнаю ад маскавітаў культураю і палітычнаю свядомасцю.
 
Ці існаваў у 16 стагоддзі “адзіны рускі народ”? Нашыя продкі, а таксама продкі ўкраінцаў у 16 стагоддзі вельмі здзівіліся б, калі б ім сказалі, што яны складалі адзін народ з маскавітамі. Паводле ўяўленняў інтэлектуалаў ВКЛ, уся “Русь” была задзіночана ў межах Вялікага княства Літоўскага і Рускага. Вялікае княства Рускае – гэта тэрыторыя сённяшняе Ўкраіны, а жыхары Маскоўскага княства – гэта маскавіты, а не рускія. “Літоўская” мова – гэта беларуская, “руская” – гутарковая ўкраінская або кніжная беларуска-ўкраінская мова, а вось царкоўна-славянская мова (продак сённяшняе расейскае) – гэта “язык словенск”. Наймя так гэтыя тры мовы вядомы, прыкладам, у слоўніках Сматрыцкага і Бярынды. Вось што пісалі аб уяўленнях жыхарства ВКЛ у 15–17 ст. вядомыя расейскія гісторыкі В. Пашута і Г. Харашкевіч:
“Вся Русь, по их понятиям, объединялась именно в Великом княжестве Литовском, русские жители Северо-Запада и Северо-Востока получали наименование по столице соответствующих земель – новгородцы, псковичи, тверичи, москвичи”.
 
Калі гэта прызнавалі Пашута і Харашкевіч у кандовай савецкай прапагандысцкай кнізе “Древнерусское наследие и исторические судьбы восточного славянства” – то як жа гэта могуць адмаўляць зінькевічы?.. Аб якім “адзінстве” (нібыта “адзінага народу”) можна казаць, калі амаль усё 16-е стагоддзе Вялікае княства Літоўскае і Рускае ваюе з Масковіяй, прытым у вачах нашых продкаў і продкаў украінцаў яны абаранялі сваё “рускае” гаспадарства ад заваёўнікаў-маскавітаў, якіх нават рускімі не называлі? Вось, прыкладам, літоўскі летапіс пад 1512 г. піша аб маскоўскім паходзе на ўкраінскія землі: “...князь великий московский Василий забывшы перемиря и прысяги своее, до панства Руского (!) войско свое высылал и шкоды непрыятельским обычаем чынил...”. Наш славуты асветнік Васіль Цяпінскі з Полаччыны, хаця адрасаваў свае кнігі “своей Руси”, але не сумняваўся ў тым, што як шляхціч мусіць абараняць свой край і ваяваць проці маскавітаў. Цяпінскі служыў у роце славутага Філона Кміты-Чарнобыльскага, аднаго з герояў паэмы “Радзівіліяда” Яна Радвана пра паход гетмана Мікалая Радзівіла Рудога проці маскавітаў 1564 году.
 
Літоўскі праваслаўны кніжнік з Супраслеўскага манастыра, які неўзабаве пасля славутае бітвы ля Крапіўны 1514 г. склаў “Похвалу вдатному князю Костянтину Ивановичу Острозскому, навышшему гетману Литовскому”, не называе маскавітаў інакш як “москвичи”, а маскоўскага князя Васілія толькі “князь московскый”. “Руские” і “литовские” “храбрые вои” ў яго – гэта войскі ВКЛ, падданыя Жыгімонта, “великаго князя Литовского и Руского”. Прычынаю вайны было тое, што “князь московскый, ... имеа ненасытную утробу лихоимениа, некоторыи городы, отчину и дедину великаго славнаго господаря Жикгимонта ... почал поседати”. Напрыканцы пахвальнага слова аўтар славіць “литовских и рускых вдатных витязей” і зычыць: “великославному господарю королю Жикгимонту Казимировичу буди честь и слава на векы, победившему недруга своего великого князя Василиа московского”. І ўсё гэта піша не паляк і не “летувіскі фэўдал” – а праваслаўны манах-кніжнік з Супраслеўскага манастыра.
 
Як у 16-ым, так і ў 18-ым стагоддзі маскавіты называлі ўвесь наш народ “літвінамі”, “літвою” (і нават не падазравалі аб існаванні нейкага “балцкага народу летувісаў”). Як прыезжыя ў Масковію беларусы, так і захопленыя маскавітамі палонныя з усёй тэрыторыі ВКЛ ад Ашмяны да Оршы – гэта “літвіны”, іхнюю мову маскавіты называюць “літоўскаю” і лічаць замежнаю. Дзе ва ўсім гэтым Зінькевіч угледзеў нейкую “общерусскую историю” (с. 5)?..
 
Нарэшце, ці існаваў на землях Беларусі “адзіны рускі народ” у 19 стагоддзі, пасля захопу зямель ВКЛ Масквою? Здаецца, паводле Зінькевіча, “русский народ” ВКЛ мусіў зліцца ў братэрскім экстазе з маскавітамі пасля гэтае эпахальнае падзеі (якую, як кажа Зінькевіч, беларускія сяляне “встретили с восторгом” (с. 420)). У чым жа складаўся гэты “восторг”? Няўжо ўсе беларускія сяляне адмовіліся ад (“акупанцкага”) назову “літвіны” і вярнуліся да свайго спрадвечнага назову “русі”? Мы не знаходзім сведчанняў гэтага: няма на працягу 19 стагоддзя сведчанняў аб вальным ужыванні беларусамі “рускае” (дый “беларускае”) нацыянальнае ідэнтычнасці. Насамрэч, гэта досыць дзіўна, улічваючы, што яшчэ ў 16–17 ст. “рускі” нацыянальна-палітычны праект граў у ВКЛ вялікую ролю. Чаму ён не займеў папулярнасць у 19 стагоддзі? Думаецца, якраз дзеля акупанцкае, варожае палітыкі маскоўскіх улад – “рускасць” стала атаесамляцца з акупантам-маскавітам і якраз дзеля гэтага не адбылося вальнага прызнання “рускае” ідэнтычнасці жыхарствам Беларусі (Літвы), цяпер яна разглядалася як варожая, маскоўская.
 
Ідылічна-ружовую хлусню Зінькевіча аб нейкім быццам “братском воссоединении” беларусаў і расейцаў пасля расейскае акупацыі ВКЛ цалкам адводзяць сведчанні сучаснікаў 19 стагоддзя – прытым не беларускіх нацыяналістаў і не палякаў, а саміх расейскіх чыноўнікаў і асаднікаў. Вось што пісаў у 1860-х гг. І. Карнілаў, начальнік Віленскае вучэбнае акругі (аўтар вядомага выказвання “Что не доделал русский штык, доделает русский чиновник, русская школа и русский поп”). Пра расейскіх асаднікаў у Беларусі (Літве) Карнілаў выказваўся гэтак: “Сама жизнь в уездном городе или в бедном местечке, вдали от всего родного, среди людей, чужих по вере и по убеждениям (!), а очень часто просто враждебных (!), является малоутешительной. Вне службы жизнь российского чиновника, полная тревоги и неприятностей, ограничивается узкими рамками семейного или товарищеского кружка”. А. Масолаў, чыноўнік асабістых даручэнняў пры Мураўёве, пра расейскіх чыноўнікаў-асаднікаў пісаў наступнае: “На провинции, рассыпавшись по глухим уголкам Беларуси, вся эта чиновная сила действительно чувствовала себя не слишком хорошо – должна была жить во враждебном окружении (!) и от тоски, как говорят, пила горькую и играла в карты”. Як бачым, сведчанні расейскіх чыноўнікаў (прытым не канца 18-га стагоддзя, а 1860-х гадоў – па 70 гадах расейскага панавання!) малююць вобраз зусім не “уз’яднання братэрскіх народаў”, а тыповы вобраз каланіяльнае акупацыі.
 
Дастаткова пачытаць фальклёрныя запісы 19 стагоддзя, скажам, такіх вядомых аўтараў, як Павал Шэйн і Міхайла Федароўскі, каб убачыць, наколькі далёкім і чужым народам лічылі нашыя продкі маскавітаў. У Федароўскага пададзена шмат анекдотаў і кпінаў з маскавітаў, якія разглядаюцца як чыста чужы народ. Павал Шэйн, якога ніяк нельга западозрыць у антымаскоўскіх настроях, пісаў у 1902 г. пра сялянаў Віцебшчыны: “Зовут себя белоруссы наськими, тутейшими, русскими же или белоруссами – никогда” (!). Абсалютна штучны і каланіяльны характар назову “белоруссы” даводзіцца многімі сведчаннямі самых розных аўтараў 19 стагоддзя, у тым ліку наступным сведчаннем вядомага навукоўцы – зноў не беларускага нацыяналіста і не паляка, а расейца – С. Максімава, славутага этнографа, які ад 1868 да 1877 гг. аб’ездзіў усе губерніі “Северно-Западного края” (Магілёўскую, Віцебскую, Віленскую, Гарадзенскую, Менскую і Смаленскую) і ў 1877 г. пісаў: “Название «Белорусс» – искусственное, книжное и официальное. Сами себя потомки Кривичей под этим именем не знают. <...> Под именем Белой Руси понимает тамошний народ Великороссию. Местная интеллигенция начала считать название «Белорусс» даже обидным”. У той жа час, у 19 стагоддзі ёсць мноства сведчанняў аб захаванні як шляхтаю, так і сялянамі ад Віленшчыны да Чарнігаўшчыны саманазову “літвінаў”. Як бачым, “адзінага рускага” (паводле ідэнтычнасці) народу не існавала ў Беларусі нават пасля захопу ВКЛ Масквою.
 
У гэтай сувязі цікавым выглядае пастулат “заходнерусісцкіх” канцэпцый (яго падзяляе і Зінькевіч) аб тым, што беларускае народнасці да 19 стагоддзя не існавала – яна выспела адно ў “спрыяльных” умовах знаходжання ў складзе Расеі ў 19 стагоддзі. Зінькевіч на с. 105 адмыслова кажа, што ў часы ВКЛ “белорусы тогда ещё не оформились в отдельный (суб)этнос”. Паўстае законнае пытанне: калі ж наш народ усправіўся як адметны народ з сваёю нацыянальнаю культураю і моваю? Паводле зінькевічаў выходзіць, што толькі ў 19 стагоддзі, у складзе Расеі! На с. 162 Зінькевіч з гонарам кажа, што Беларуская губернія, якая існавала ў складзе Расеі да 1802 г., была першым у гісторыі ўрадовым утварэннем, у назове якога было слова “Беларусь”. Застаецца толькі дзівіцца – навошта Расеі і тадышнім зінькевічам з іхняю догмаю “адзінага рускага народу” спатрэбілася канструяваць і развіваць “новую” беларускую народнасць (якая раней “не існавала”)?.. Дык мабыць ніякага “фармавання новае народнасці” (ва ўмовах акупацыі!) не было – а было проста перайменаванне царскаю адміністрацыяй літвінаў у “беларусаў”? Аб гэтым наўпрост сведчаць любыя крыніцы. Можна прытачыць тузіны самых розных сведчанняў ад пачатку да канца 19 стагоддзя аб тым, як расейская адміністрацыя пераймяноўвала літвінаў у “беларусаў”. Гэтыя сведчанні даўно вядомы, толькі зінькевічы не жадаюць іх бачыць. Лішне казаць, што Зінькевіча не займаюць такія дробязі, як тое, чаму беларуская мова класікаў 19 стагоддзя амаль нічым не розніцца ад мовы пісьменнікаў 18 стагоддзя, скажам, Рудніцкага і Марашэўскага, а тая сваім парадкам мала розніцца ад беларускай мовы 17 стагоддзя. У Зінькевіча няма часу на такія “дробязі” – беларускага народу ж да 19 стагоддзя “не існавала”!
 
Калі нашага народу ў 18 стагоддзі “не існавала” – цікава, хто выведзены ў “Камічнай дзеі” Мітрафана Даўгалеўскага 1737 году пад імем персанажа Літвіна, які размаўляе па-беларуску? У інтэрмедыях да драмы Гяоргія Каніскага 1746 году пад імем Літвіна таксама выступае праваслаўны беларускі селянін (у Зінькевіча Каніскі выступае як артадаксальны вызнаўца “единого русского народа”, старонні ўсякай “літвінскай” ерасі). Пад імем Літвіна выведзены беларускі селянін і ў інтэрмедыі на Ражство Хрыстова з украінскага зборніку 1776 году.
 
З блытаных заклінанняў і мантраў Зінькевіча вынікае простая выснова: Зінькевічу проста не падабаецца сам факт існавання ў гісторыі нашага народу. Вось на с. 221 Зінькевіч піша, што ў 19 стагоддзі “...местечковый национализм в Белоруссии держался на «трёх китах»: культивировании белорусского языка, постулировании тезиса о разном «составе крови» у белорусов и великоруссов и фетишизации литовского периода в истории Белоруссии”. А што ў гэтых трох пунктах крымінальнага? Прапусцім такі (паводле Зінькевіча) “грэх”, як ужыванне беларускае мовы. Наступны “кіт”: розны склад крыві. А што, хіба гэта няпраўда? Сам Зінькевіч падае (с. 8-10) меркаванні гісторыкаў на гэты конт, у тым ліку меркаванне расейскага гісторыка Пакроўскага аб тым, што маскавіты маюць у сябе не менш як 90% неславянскіх элементаў. Нашыя продкі маглі ў поўнай меры пераканацца ў неславянскасці маскавітаў, калі тыя падчас войн 17 стагоддзя насылалі на беларускія землі загоны калмыкаў або калі тыя ў 19 стагоддзі насаджвалі ў нашым дойлідстве азіяцкія купалы-цыбуліны. Нарэшце, услаўленне эпохі ВКЛ – хіба ў гэтым ёсць нешта ненатуральнае? Калі на нашых землях Літоўскі Статут дзейнічаў да 1840 году – то хіба не маглі нашыя продкі памятаць аб гаспадарстве, якое гэты статут нарадзіла?
 
Зрэшты, Зінькевіч сам блытаецца з тым, што мае сказаць. Ужо ў пачатку кнігі Зінькевіч агаломшвае чытача звінавачваннем “свядомых” гісторыкаў у тым, што яны “пытаются сконструировать новую белорусскую (литвинскую) идентичность” (с. 3). Так і не зразумела, з чым змагаецца Зінькевіч – з “беларускаю” ідэнтычнасцю або з “літвінскаю”? І якая з іх ёсць “новаю”? Што тычыцца навізны “беларускае” ідэнтычнасці – то Зінькевічу лепш за іншых мусіць быць вядома, што яна была сканструявана і пашырана расейскай адміністрацыяй у 19 стагоддзі, таму ўсе прэтэнзіі ў гэтым плане Зінькевіч мусіць звяртаць да сваіх заказчыкаў. Што ж тычыцца ідэнтычнасці “літвінаў” – то “літвінамі” называў свой народ яшчэ першы вялікі князь літоўскі Міндоўг (rex Litwinorum), а тое, што літвіны ёсць тытульнаю нацыяй ВКЛ, было прапісана ў Літоўскіх Статутах, складзеных, як вядома, “своім власным языком” літвінаў. Калі ёсць у гэтай гісторыі нейкая “новая”, “сканструяваная” ідэнтычнасць – то гэта ідэнтычнасць “летувісаў”, прыдуманая замежнымі езуітамі ў канцы 16 стагоддзя і штучна пашыраная імі ж на працягу 17–18 стагоддзяў. Зінькевіч ахвотна прыточвае езуіцкія квазінавуковыя байкі пра “этнічна балцкі народ летувісаў” у якасці абгрунтавання таго, што быццам беларусы не называліся ў ВКЛ літвінамі. Насамрэч, уся гэтая тэорыя “летувізму”, якая была ў 17–18 ст. здабыткам вылучна езуіцкіх школ і іншых замежных дзеячаў, ёсць сама лепшым даводам штучнасці, сфабрыкаванасці, кабінетнасці “летувіскага” праекту. І якраз сведчаннем глыбока народнага, прыроднага характару ідэнтычнасці “літвінаў” ёсць той факт, што наш народ шырока працягваў захоўваць гэты свой саманазоў скрозь стагоддзі езуіцкага цемрашальства і расейскага тэрору. Але Зінькевічу не патрэбна сапраўдная гісторыя Вялікага княства Літоўскага. Маскоўскія прапагандысты гатовы аддаць жамойтам гістарычныя правы на Беларусь, на Пскоў, на Кіеў – усё што заўгодна, абы не прызнаваць гістарычную ісціну, што ВКЛ было беларускім гаспадарствам. І пасля гэтага маскоўскія прапагандысты закідаюць нам (!) служэнне “езуіцка-каталіцкай прапагандзе”...
 
Дарэчы, калі навукова падыходзіць да ўласна назову кнігі Зінькевіча, то трэба заўважыць, што назоў “Белая Русь” ніколі да 19 стагоддзя на тэрыторыю Беларусі (гістарычнае Літвы) не пашыраўся. “Белаю Руссю” ў 13–15 стагоддзях называліся землі Пскоўшчыны, Цвершчыны і Смаленшчыны. У 15–17 стагоддзях “Белаю Руссю” ў многіх крыніцах (і перадусім у маскоўскіх) называлася Масковія.
 
Беларускі гісторык Павал Урбан гэтак падсумаваў сваё даследванне гэтага пытання:
“Назоў “Белая Русь” зусім не сустракаецца ні ў дзяржаўных актах Вялікага Княства, ні ў гэтак званых “літоўскіх летапісах”, улучна з Быхаўцавай і Баркулабаўскай кронікамі. Няма яго і ў ведамых мэмуарах А.С. Радзівіла, пісаных у 1632–1656 гадох. Дарэчы, знаны прыхільнік маскоўскіх цароў манах з Берасцейшчыны Апанас Філіповіч, які шмат вандраваў па Вялікім Княстве Літоўскім і пабываў у Маскоўшчыне, у сваім “Дыярыюшы”, пісаным у 1640-х гадох, пад “Белай Руссю” яшчэ разумеў Маскоўшчыну”.
 
Наш сучаснік гісторык права Язэп Юхо гэтак падсумаваў свае даследванні нашага гістарычнага назову:
“У афіцыйных дакументах ХVІ–ХVІІІ стагоддзяў апроч “Літвы” для ўсёй тэрыторыі Беларусі другога наймення наогул не існавала і ўвесь народ называлі Літвою. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў”.
 
Такім парадкам, як бачым, на працягу стагоддзяў не існавала “этнічна адзінага рускага народу” – а існавала адзіная ідэнтычнасць “русі”, якая мела найперш канфесійны характар. Замоўчванне германскіх вытокаў русі і канструктывісцкае паводле свайго характару генэзы “рускае” ідэнтычнасці патрэбна Зінькевічу акурат для адмаўлення яе першаснага канфесійнага характару ў сярэднявеччы (с. 99):
 
“Вне всяких сомнений, в источниках есть упоминания и о «русской» вере (православии), и сам термин «русин» используется для обозначения конфессиональной принадлежности, однако конфессионим является производным от этнонима, а не наоборот”.
Дыкжэ ад якога “этноніму” ўтварыўся канфесіёнім “русіны”? Няўжо ад назову “этнічна рускага (славянскага) народу” – якога ў 10 стагоддзі, у часы стварэння Рускае мітраполіі, не існавала і не магло існаваць? Наадварот, гэта стварэнне ў 988–1037 гг. Рускае (Кіеўскае) мітраполіі распачало вальнае пашырэнне “рускае” (канфесійнае) ідэнтычнасці на разнародныя славянскія (і неславянскія) народнасці ад Галічу да Мурама. Такія шырока ўжываныя ў сярэднявеччы выразы, як “русская вера”, “русский закон”, – пераконваюць, што першасным сэнсам “рускае” ідэнтычнасці ў 11–14 ст. быў сэнс канфесійны (дый ён часткова захоўваўся ў якасці такога яшчэ ў 17–18 ст.). І ад гэтага галоўнага канфесійнага сэнсу толькі ў 14 стагоддзі, у часы падзелу Рускае мітраполіі між Кіевам і Масквою, нараджаюцца два “рускія” нацыянальныя праекты – кіеўскі і маскоўскі. Не кажучы ўжо аб тым, што “спачатнага этнічнага” (славянскага) сэнсу назову “русь” у прыродзе не існавала (што абыйдзена ў кнізе Зінькевіча элегантным маўчаннем).
 
Займеем бачанне на наступны падставовы для нашай тэмы момант: пасля стварэння Рускае мітраполіі ў 988–1037 гг. ці працягвалі Рурыкавічы і іншыя германцы-русы захоўваць сваю ідэнтычнасць “русі” ў якасці спачатнае этнічнае (германскае)? Вядома, не. Для гэтага не было магчымасці дзеля іх няўхільнае славянізацыі. Дый гэта не было ім патрэбна, бо пераемнасць улады Рурыкавічаў і іхніх сваякоў вынікала з самаго манархічнага, фэўдальнага ладу іхніх княстваў – а гэта ўсё, на што яны маглі разлічваць у такіх умовах. Поўная славянізацыя германцаў-русаў у гэтых умовах была чыста няўхільнаю, таму яны толькі захоўвалі свае старажытныя германскія імёны (Рурык, Інгвар, Глеб, Алег) у якасці даніны памяці свайму паходжанню ды цалкам распусціліся ў славянскім асяроддзі, надаўшы яму свой германскі з паходжання назоў “русі”, які пашырыўся на разнародную этнічную масу ўсходнеславянскіх зямель праз свой канфесійны характар. Гэта, вядома, тлумачыць, чаму наймя дзяржаўныя і царкоўныя інстытуты Русі (а не этнічнае паходжанне) вызначалі “формирование единого самосознания у жителей Древней Руси” (як слушна заўважае Зінькевіч на с. 37-41). Чыста паводле такога ж механізму – праз дзяржаўныя інстытуты і Літоўскую мітраполію ВКЛ – літоўская шляхта перанесла сваю ідэнтычнасць “літвінаў” на жыхарства Вялікага княства Літоўскага.
 
Пільнае разгледжанне канструктывісцкага (а не этнічнага) характару генэзы ідэнтычнасці “русі” спатрэбілася, па-першае, каб слушна насвятліць гісторыю рускае ідэнтычнасці ў сярэднявеччы, а па-другое, каб у гэтым святле разгледзець генэзу ідэнтычнасці “літвінаў” Вялікага княства Літоўскага. “Літоўская” ідэнтычнасць ВКЛ была не этнічнаю, а чыста такою ж канструктывісцкаю паводле свайго характару і склалася ў дакладнасці паводле такога ж механізму, як і сярэднявечная ідэнтычнасць “русі”. Літоўская шляхта, якая стварыла ВКЛ, была таксама германскаю (усходнегерманскаю) з этнічнага паходжання і стварыла ў ВКЛ такую ж канфесійна-палітычную паводле свайго характару ідэнтычнасць, што і германцы-русы на Русі.
 
Падставовым элементам міфалагізацыі гісторыі Літвы ёсць ігнараванне ўсходнегерманскага этнічнага паходжання літоўскае шляхты. Тэорыя аб “балцкай этнічнасці” літвінаў не заснавана ні на якім гістарычным матэрыяле, апрача мантраў пра тое, што такія пашыраныя германскія імёны, як Альгерд, Альгімунт, Вітаўт, Віцень, Любарт, Гастольд і г.д., ёсць нібыта “этнічна балцкімі”. Сённяшняя гістарыяграфія цалкам ігнаруе не толькі германскія імёны літвінаў, але і шматлікія ўрадовыя тэрміны ВКЛ яўна ўсходнегерманскага паходжання, а таксама летапісы ВКЛ, у якіх літоўская шляхта чорным па беламу напісала, што прыбыла ў Панямонне з мора і не была аўтахтонным элементам у Панямонні. Германскае паходжанне літоўскае шляхты трапляе ў мадэрновай гістарыяграфіі ў раздзел “забароненае гісторыі” – і зразумела чаму. Германскасць літоўскае шляхты імгненна выводзіць пачаткі Літвы з блукання ў лясных гушчарах Жамойці на ровень высокае еўрапейскае палітыкі. Адразу робіцца зразумелаю рэлігійная адметнасць літвы (усе ўсходнегерманскія народы былі зацятымі прыхільнікамі арыянства). Адразу робяцца зразумелымі апеляцыі літвінаў да свайго паходжання з “рымскае шляхты” (у раннім сярэднявеччы ў Рыме панавалі, вядома, усходнія германцы – а не жамойты). Робіцца зразумелым вельмі высокі ровень ваеннае справы і праўнага ладу літвінаў. Германцы наогул любілі засноўваць гаспадарствы і ствараць праўныя сістэмы. Германскі элемент у Літве – як і германцы-франкі ў Францыі і германцы-русы на Русі – цалкам асіміляваўся з мясцовым жыхарствам, прытым надаўшы яму і створанаму разам з ім гаспадарству свой назоў. Захоўваючы свае старажытныя германскія імёны (як і германцы ў іншых краях – у якасці азначэння сваёй арыстакратычнасці), германская шляхта Літвы цалкам славянізавалася ўжо ў 14 стагоддзі. Якраз яе германскае (а не балцкае) этнічнае паходжанне тлумачыць, чаму гэты неславянскі элемент цалкам распусціўся ў славянскім (а не балцкім) асяроддзі і пашырыў свой назоў “літвы” на жыхарства старабеларускіх княстваў (а не на балцкую Жамойць).
 
Адным словам, паводле свайго механізму, генэза ідэнтычнасці “літвінаў” ВКЛ была ў дакладнасці такою ж, як генэза “рускае” ідэнтычнасці на Русі. Дыкжэ возьмем асноўныя аспекты генэзы “рускае” ідэнтычнасці ў выкладзе Зінькевіча і параўнаем іх з працэсам складання “літоўскае” ідэнтычнасці ВКЛ. На с. 41 Зінькевіч піша:
 
“Таким образом, государственные институты и культура Древней Руси стали тем плавильным тиглем, который преобразовал конгломерат разношёрстных восточнославянских племён, а также славянизированных балтов и финно-угров в единое этнокультурное сообщество – Русь”.
 
Заўважым, што нават Зінькевіч прызнае, што першасным інструментам, які стварае нацыю, ёсць гаспадарства (а не этнічнасць). Таму, дарма што досыць адрозная этнічнасць жыхарства зямель Русі (дый неславянская этнічнасць яе стваральнікаў варагаў-русаў – замоўчаная, але, фактычна, моўчкі прызнаная ў кнізе Зінькевіча), наймя дзяржаўныя і царкоўныя інстытуты Русі на працягу 10–12 ст. задзіночвалі гэты “конгломерат разношёрстных племён” у досыць трывалы палітычны арганізм і пашыралі на яго канфесійна-палітычную ідэнтычнасць “русі”.
А што ж у Вялікім княстве Літоўскім? Ці не быў працэс будавання палітычнае свядомасці яго жыхарства ў дакладнасці такім жа? Ці не праз яго ўрадовыя інстытуты і праўную культуру зацвердзілася адзіная палітычная і нацыянальная самасвядомасць народу літвінаў? І які яна мела характар – балцкі або беларускі? Пачаць трэба з таго, што ўвесь урадовы лад Вялікага княства Літоўскага быў чыста беларускім з паходжання. Алесь Краўцэвіч, які адмыслова прысвяціў сваю манаграфію пачаткам ВКЛ, адзначыў:
“Уся дзяржаўная арганізацыя будавалася па ўсходнеславянскаму ўзору. Невядома ніводнага дзяржаўнага інстытута ў ВКЛ, які б можна было лічыць летувіскім па паходжанню”.
Аб чым казаць, калі “Літоўскім правам” у ВКЛ ужо ў 14 стагоддзі называлася старабеларускае звычаёвае права. Чыста ўвесь механізм дзяржаўнага кіравання – ад вялікакняскага двара да апошняга сельскага старасты ў Жамойці – быў ураджаны паводле ўзораў старабеларускіх княстваў. Аб якім “балцкім гаспадарстве” тут выпадае казаць?..
 
На с. 37 сваёй кнігі Зінькевіч мае бачанне на дынастычны характар фармавання “рускае” палітычнае свядомасці:
 
“Формирование единого самосознания у жителей Древней Руси было связано прежде всего с осознанием себя подданными династии Рюриковичей, представители которой пользовались исключительным правом на политическую власть в любой части Древнерусского государства. Такой династический характер формирования идентичности был типичен для Средневековья: аналогичным образом самосознание поляков и чехов дифференцировалось из общей этнической основы, разделённой на владения Пястов и Пржемысловичей...”.
Калі сярэднявечныя русіны ўсправілі сваю ідэнтычнасць пад уладаю германцаў Рурыкавічаў – то чаму нашыя продкі не маглі ўсправіць сваю ідэнтычнасць літвінаў пад уладаю германцаў Гедымінавічаў, жывучы ў гаспадарстве, якое было чыста сваім, славянскім паводле ўрадовага ладу, мовы і культуры? І чаму, калі ў нашых продкаў была “общая этническая основа” з жыхарствам Кіеўскае і Маскоўскае Русі, яны нібыта не маглі адлучыцца ў моц пражывання ў апрычоным гаспадарстве – гэтаксама, як падзяліліся палякі і чэхі, адпаведна, пад Пястамі і Пржэмыславічамі? Выходзіць, палякам і чэхам можна разлучацца ад супольнай этнічнай асновы, а беларусам і маскавітам нельга, хаця б яны і жылі на працягу пяці стагоддзяў у розных гаспадарствах?..
 
Нашыя продкі гэтаксама знітоўвалі сваю палітычную свядомасць з вялікакняскаю ўладаю ВКЛ, як і жыхары Русі 10–13 ст. з Рурыкавічамі. У 1265 г. полацкі і віцебскі князь Ізяслаў пісаў у сваёй грамаце: “Полотеск и Видьбеск одно есть, а в воли есми божии и в Войшелгове”. У 1405 г. палачане ўкладалі дамову з Рыгаю, “надеючысь на бога святого, Софея милость и князя великого Витовта здоровье”. За часоў вялікага князя Казімера палачане пісалі ў Рыгу: “есть у нас господарь, кому нас оборонити”. Наймя гэты “дзяржаўны патрыятызм” стаўся асноваю будавання не толькі ідэнтычнасці “літвінаў”, але і палітычнае свядомасці “русінаў” ВКЛ. Сучасны расейскі гісторык Станіслаў Думін наймя ім тлумачыць большую папулярнасць літоўскае праграмы злучэння рускіх зямель, ніж маскоўскае:
“Нарастающие различия в строе этих государств и, в частности, более привилегированное положение жителей Великого княжества, и в первую очередь – местных феодалов по сравнению с феодалами Московской Руси, отнюдь не способствуют широкой популярности среди них «московской» программы объединения. Отсюда решительное нежелание признать власть московского государя, тот «государственный патриотизм», за который их почему-то упрекают современные историки”.
 
На с. 37-38 Зінькевіч піша пра ролю вайсковых урадаў у кансалідацыі жыхарства Русі:
 
“...Важным институтом, консолидировавшим восточнославянские племена, была великокняжеская дружина <...>. Дружинное сословие объединяло людей разного этнического происхождения <...>. ...Соответственно, дружинная культура была первым шагом на пути к созданию общерусской культуры”.
 
А хіба ў Вялікім княстве Літоўскім войска і вайсковыя ўрады не былі грунтам нацыянальнае кансалідацыі? Мабыць, яны станавілі сабою нейкія асяродкі “этнічнае балцкасці”, адкуль шырыўся “балцкі прыгнёт” на “заваяваных” русінаў?.. Увесь вайсковы лад ВКЛ – як і іншыя ўрады ВКЛ – быў чыста беларускім з паходжання. Самі назовы “літоўскага” вайсковага звычаю, “літоўскае” ваеннае традыцыі ўжо ў 14 ст. азначаюць беларускую вайсковую традыцыю. Вялікі князь Ягайла, як вядома, у сваім прывілеі 1387 г. узгадваў старажытны звычай “гнання ворагаў з нашае Літоўскае зямлі” (terrae nostrae Lithuanicae), які па-народнаму (vulgo dicitur) называўся “пагоня” (pogonia). У 1432 г. ваенны звычай друцкага князя Івана Бабы быў у Маскве вядомы як “літоўскі” (“изрядивъ свой полк с копьи по литовски”).
 
Русіны Вялікага княства Літоўскага ад сама пачатку існавання гэтага гаспадарства разам з літвінамі абаранялі яго. Яшчэ за часоў Міндоўга яго “литва с русю” хадзілі на крыжакоў і палякаў. Ваяры з Пінску і Наваградку памагалі ў 1264 г. вялікаму князю Войшалку падбіць варожых яму баяраў у балцкіх землях Дзяволтве і Нальшчанах, а потым хадзілі з вялікакняскім войскам на крыжакоў і палякаў. У 1277 г. падчас аблогі вялікім князем Тройдзенем Дынабургу (у Ліфлянтах) сярод яго войска вылучыліся “рускія стральцы” (Russen schutzen). Літвіны і русіны ВКЛ, служачы ў войску Вялікага княства Літоўскага, разам памагалі абараняць гэтае гаспадарства ды развіваць яго славянскі характар.
 
Параўноўваючы рэаліі ВКЛ з гісторыяй Кіеўскае Русі, я жадаю запытаць: чым так адрозніваюцца рэаліі ВКЛ, што маскоўскія прапагандысты адмаўляюцца прызнаць яго нашым беларускім гаспадарствам? Чаму сваякі Аскольда і Дзіра, якія шпарка гандлявалі славянскімі рабамі ў Крыму, – гэта “слаўныя старонкі рускае (у сённяшнім сэнсе, т.б. славянскае) гісторыі”, а вялікія князі Войшалк і Тройдзень, якія з войскамі з Полацку, Пінску, Наваградку хадзілі на крыжакоў, каб абараніць гаспадарства, збудаванае на беларускім праве і мове, – гэта быццам “прыгнятальнікі” і “ворагі” беларускага народу?.. Дальбог, дваістыя стандарты!
 
На с. 34 Зінькевіч з задавальненнем піша пра хуткую славянізацыю Рурыкавічаў на Русі (маўляў, калі яны і былі неславянамі, германцамі – то за некалькі пакаленняў яны сталіся чыста славянамі, не хвалюйцеся):
“Однако даже если пришлый варяг имел скандинавские корни, его род очень быстро славянизировался: уже внук Рюрика носил бесспорно славянское имя Святослав”.
 
А што, мабыць, у ВКЛ адбывалася нешта іншае? Ужо за часоў першага вялікага князя літоўскага Міндоўга бачым яго ваяводу Сірвіда Рушковіча, літоўскіх князёў Рушковічаў і Булевічаў. У 13–14 стагоддзях бачым літоўскіх баяраў з імёнамі Енюль Радзівілавіч, Бутвід Ракутовіч, Бутрым Савічэвіч, Братоша Гайлютовіч і падобнымі. За часоў вялікага князя Гедыміна вядомы літоўскія князі Давыдка і Юрый Вітаўтавіч. Унукі Гедыміна мелі імёны Міхайла, Дзмітрый, Аляксандр, Валадзімер, Юрый, Патрыкей, Фёдар і распачалі княскія дынастыі Чартарыйскіх, Бельскіх, Сангушкаў, Алелькавічаў, Збаражскіх, Вішнявецкіх і іншых (якія сёння лічаць “этнічна балцкімі” толькі такія “навукоўцы”, як насельнікі інстытуту гісторыі Летувы).
 
З любых гістарычных матэрыялаў відаць, што літоўская шляхта ўжо ў 14 стагоддзі чыста славянізавалася і злучылася з славянскім жыхарствам ВКЛ. У якасці даніны памяці свайму неславянскаму паходжанню яна толькі шырока захоўвала свае старажытныя германскія імёны – але і Рурыкавічы ў сярэднявеччы шырока захоўвалі свае германскія імёны Рурык, Інгвар, Алег і іншыя і гэта не закажала іхняй поўнай славянізацыі, а было толькі данінай памяці іхняму германскаму паходжанню. У часы Крэўскае уніі 1385 г. мы бачым, што і ўвязанне ў ВКЛ каталіцтва ніякім чынам не перашкаджала поўнай беларусізацыі літоўскае шляхты: буйнейшыя літоўскія паны Гастоўты, Манівіды, Мантыгерды, Радзівілы і іншыя (як і дробныя баяры) наўсцяж называюцца Івашкамі, Пятрашкамі, Алёхнамі, Андрушкамі, называюць беларускую мову народнаю і пабытоваю. Вялікія князі Ягайла, Вітаўт і Жыгімонт ў сваіх перакладных (лацінскіх і нямецкіх) граматах шматкроць падавалі беларускія словы і выразы ды называлі беларускую мову “народнаю” (vulgariter).
 
Сапраўды за мяжою абсурду знаходзяцца заявы Зінькевіча аб тым, што “свядомыя” гісторыкі імкнуцца “искусственно “обелорусить” Великое княжество Литовское” (с. 73) і “изобразить ВКЛ государством, в котором белорусы были культуртрегерами” (!) (с. 410). Прабачце, а што там можна “обелорусить”, калі ў ВКЛ і так усё было беларускім? Ці Зінькевіч ужо знайшоў у ВКЛ хаця б адзін балцкі з паходжання ўрадовы інстытут? хаця б адзін літаратурны помнік на балцкай мове, створаны пры вялікакняскім двару (а не ў школе замежнікаў-езуітаў)? Мабыць, стваральнікамі культуры ВКЛ былі “этнічныя балты” – якія не далі ВКЛ чыста анічога, нуль?.. Калі ўжо нехта і імкнецца нешта “искусственно изобразить” – то гэта адэпты “летувіскае” тэорыі, якія не саромеюцца самай нахабнай хлусні.
 
Прытым, Зінькевіч не спускае абаротаў, нават калі цытуе грамату Яўнута, Кейстута, Любарта і іншых літоўскіх князёў 1352 году, якою яны “за великого князя Олькгерта” дамовіліся “мир держати вельми твердо” з польскім каралём. Так і хочацца запытаць: для чаго ж “летувіскія” фэўдалы “заваёўвалі” і “прыгняталі” беларусаў? Каб па-беларуску ліставацца з польскім каралём?.. А ёсць яшчэ грамата князёў Кейстута і Любарта 1355 году да прускіх улад Тэўтонскага ордэну, у якой літоўскія князі ўжылі чыста гутарковы беларускі выраз “абы вам не закажалі, мы хочэм рады то учыніті”. Ёсць дамоўная грамата вялікага князя Альгерда з польскім каралём 1366 году, у якой Альгерд ужываў выраз “А колі дасть Бог...”. Па-беларуску вялікі князь Вітаўт надаваў прывілеі на айчызныя валоданні панам Манівіду і Кясгайле, пісаў граматы віленскім біскупам. Па-беларуску вялікі князь Жыгімонт выдаваў прывілей на майтборскае права Вільні ў 1432 г. Вялікі князь Свідрыгайла ліставаўся па-беларуску з магістрам Тэўтонскага ордэну Русдарфам. Няўжо з усяго велічэзнага гістарычнага матэрыялу па гісторыі ВКЛ не відаць, што ад спачатнай неславянскай этнічнасці літвінаў у 14 стагоддзі засталіся толькі іхнія старажытныя імёны (зноў заўважым, што гэтыя імёны германскія, а не балцкія), а яны цалкам славянізаваліся?
 
Дыкжэ часткаю якога народу павінен Зінькевіч лічыць паноўны элемент (шляхту) ВКЛ – калі сам Зінькевіч запэўнівае, што ён “не разделяет примордиалистских взглядов” і “считает основными маркерами национальной идентичности родной язык и культуру”?.. Вядома, часткаю беларускага народу – з якім асімілявалася германская шляхта ВКЛ, пашырыўшы на яго свой назоў “літвінаў” (гэтаксама як Рурыкавічы пашырылі на жыхарства сваіх княстваў свой германскі назоў “русі”). Аб гэтым добра было вядома не толькі літоўскай шляхце, якая ў 15 стагоддзі ў сваіх перакладных лістах наўсцяж называла “народнаю” (vulgariter) беларускую мову, але і замежнікам 15–16 стагоддзяў, якія ў адзін голас казалі, што Літва ёсць славянскім краем, а літоўская мова – славянская, роднасная рускай і польскай. Толькі замежныя езуіты ў другой палове 16 стагоддзя, у межах распачатае дэструктыўнае праграмы Контррэфармацыі, упершыню пачалі прыдумляць, што літвіны з паходжання быццам ёсць балцкім народам, роднасным жамойтам і прусам. Не дзіва, што гэтая экзатычная тэорыя сустрэла поўную індыферэнтнасць літоўскае шляхты, якая па-ранейшаму працягвала размаўляць на беларускай мове, якую называла “літоўскаю”.
 
Грунтоўным чыннікам успраўлення “літоўскае” ідэнтычнасці ВКЛ быў чыннік канфесійны, знітаваны з існаваннем ад пачатку 14 ст. Літоўскае мітраполіі. Як і ў выпадку з “Рускаю” мітраполіяй 11–13 ст., Літоўская мітраполія адыграла вялікую ролю ў кансалідацыі ідэнтычнасці жыхарства Вялікага княства Літоўскага. Літоўская мітраполія ўлучала тры біскупствы – Наваградскае, Полацкае і Тураўскае. Мітрапаліт меў сваіх намеснікаў таксама ў Горадні і Вільні (“из старины”, як адзначана ў лісце 1451 г.). Тытул мітрапаліта быў “μητροπολίτης Λιτβων” – “мітрапаліт Літвы”. У 14 стагоддзі бізантыйскія ўлады разглядалі ўсю гэтую “Літву”, тэрыторыю Літоўскае мітраполіі, як частку Русі, то бо як хрысціянскі славянскі край.
 
У сваёй кнізе Зінькевіч шмат піша аб “общерусском единстве”, якое прасочваецца ў розных гістарычных крыніцах. У прыватнасці, на с. 99 ён піша, што “об общерусском единстве неоднократно упоминали иностранные авторы”. Калі б Зінькевіч быў уважлівей, ён заўважыў бы, што мова ў гэтых крыніцах была пра канфесійную ідэнтычнасць “русі” і пра культурны арэал былое Кіеўскае Русі, былое Рускае (Кіеўскае) мітраполіі 11–13 ст., падзеленае ў 14 ст. на Літоўска-Кіеўскую і Маскоўскую. Наймя ў гэтым сэнсе да “Русі” замежныя аўтары залучалі і ўсю Літву, улучна з Вільняй і Коўняй. Бізантыйскі гісторык Нікіфар Грыгара ў 1350-х гадах называў Літву часткаю Русі. “Літоўская зямля” атаесамляецца з тэрыторыяй Літоўскае мітраполіі ВКЛ і называецца часткаю Русі ў лістах Канстантынопальскіх патрыярхаў Філафея (1371 г.) і Антонія (1389 г.). У грунтоўным геаграфічным помніку канца 14 ст. “Имена всем градом рускым” (складзеным, імаверна, у канцылярыі мітрапаліта Кіпрыяна) у спісе “руских” пералічаны “Литовскии грады” Вільня, Трокі, Вількамір, Коўня, Горадня, Клецк, Слуцк, Віцебск, Орша і іншыя гарады Вялікага княства Літоўскага, у той час як жаднае места Жамойці не названа сярод “літоўскіх гарадоў”. Польскія пісьменнікі 15 і 16 стагоддзяў таксама пісалі, што “люд літоўскі, рускі і маскоўскі – гэта адна і тая ж Русь, адно і тое ж племя”. Усе гэтыя гістарычныя матэрыялы кажуць аб тым, што назоў “Русь” у шырокім сэнсе ў 14–15 ст. ужываўся ў якасці суперэтноніму, азначэння арэалу былое Кіеўскае Русі і старое (да падзелу 14 ст.) Рускае мітраполіі або, як трапна заўважыў І. Чаквін, у якасці “макраэтноніму з пэўным канфесійным сэнсам”. Прытым часткаю гэтае “Русі” была “ўласна Літва” з Вільняй, Коўняй і Вількамірам – што бясспрэчна сведчыць аб поўнай славянізацыі асяродку Літоўскага гаспадарства.
 
У 15 стагоддзі ні ў каго, як у ВКЛ, так і за яго межамі, не было сумневаў наконт таго, чыё гэта гаспадарства. Гэта на нашай мове адбывалася камандаванне войскам Вялікага княства Літоўскага ў Грунвальцкай бітве. Гэта на нашай мове размаўляюць у Кракаве кароль Ягайла і каралева Сафія. Гэта на нашай мове літоўскія князі лістуюцца з палякамі і крыжакамі. Гэта на нашай мове размаўляюць і пакідаюць запісы ў кнігах студэнты-літвіны ў Кракаўскім універсітэце. Гэта на нашай мове складаюць у 15 стагоддзі вялікакняскія прывілеі, якія ў наступным стагоддзі дадуць пачатак Літоўскім Статутам. Гэта пра нас Аляксандр Гваньін, пералічаючы “славянскія” народы, напісаў: “Літвіны, якія пануюць на вялікую руку...”.
 
Пры разгледжанні нашае палітычнае гісторыі паўстае вельмі важнае, можна сказаць, галоўнае пытанне: Беларусь геапалітычна – гэта цэнтр або перыферыя? Галоўным пунктам маскоўскае прапаганды, можна сказаць, яе “сымбалем веры” ёсць імкненне заўсёды зрабіць з Беларусі – гістарычнае Літвы – перыферыю (для гэтага ўласна і спатрэбілася перайменаванне Літвы ў “Беларусь”). Без гэтага губляюць сэнс усе мантры маскоўскае прапаганды пра адвечную цягу “сялянскага народу” да “мацеры-Масквы” і г.д. Між тым, Беларусь з гістарыясофскага гледзішча ёсць выразным цэнтрам, як у полацкім перыядзе, так і ў літоўскім. Наймя на нашых землях і на нашай мове выракоўваліся ў 14–16 ст. лёсы ўсёй Русі – у тым ліку часам і Маскоўскага княства (прыкладам, у 1427 г., калі яно прызнала сваім рэгентам вялікага князя літоўскага Вітаўта). Прызнанне сапраўднае гісторыі Вялікага княства Літоўскага – то бо прызнанне яго беларускім гаспадарствам – аўтаматычна азначае для маскоўскай прапаганды прызнанне не нейкае выпадковае анамаліі ў развіцці Русі ў выглядзе міфічных “уварванняў балцкіх язычнікаў”, а прызнанне цалкам поўнавартаснага і паспяхова рэалізаванага палітычнага праекту развіцця нават не часткі, а цэлае Русі. Таму прызнанне геапалітычнае цэнтральнасці (а не перыферыйнасці) Беларусі для маскоўскай прапаганды смерці падобна. Адсюль бяруць свае карані юродзівыя мантры пра “сялянскі народ-пакутнік”, які “адвечна пакутваў пад чужаземнымі прыгнятальнікамі” і г.д. Таму сёння ў паспалітай свядомасці сымбалямі нашае гісторыі ёсць не кнігі, статуты, замкі і рыцарскія панцыры – а прасліцы і лапці ў “беларускіх кутках” у школах.
 
Зінькевіч піша, што ў Рэчы Паспалітай беларусам пагражала поўная паланізацыя і знікненне як нацыі, што калі б Рэч Паспалітая не была падзелена, то праз некалькі пакаленняў аб беларускім народзе нагадвалі б толькі музеі сялянскага побыту – як аб палабскіх славянах у Нямеччыне. Але ці прапануе маскоўскі каланіялізм нам нешта якасна іншае?.. Ужо сёння аб беларускай нацыянальнай адметнасці ў Беларусі нагадваюць не мова законаў, войска і парламенту – а прасліцы ў “беларускіх кутках” (нейкім іхнім аналагам ёсць музеі індэйцаў у рэзервацыях ЗША). Дык хіба гэта дужа розніцца ад страхаў, намаляваных Зінькевічам? Я далёка не схільны апраўдваць польска-каталіцкі прыгнёт у Рэчы Паспалітай: але чаму пры тым прыгнёце існаваў беларускі друк, беларускія друкары атрымвалі прывілеі ад каралёў (не кажучы ўжо пра ўніяцкую царкву, чый друк і адукацыя былі амаль суцэльна беларускімі) – а ў Расеі 19 стагоддзя не толькі беларускі друк, але і вусновая беларуская мова ў царкве былі забаронены? Дык дзе быў большы нацыянальны прыгнёт беларусаў – у Рэчы Паспалітай або ў Расеі 19 стагоддзя? Вядома, у Расеі. Чаму пасля двух стагоддзяў польска-каталіцкага прыгнёту ў пачатку 19 стагоддзя ў Літве (Беларусі) засталася шляхта, якая ў масе ведала і ўжывала сваю родную беларускую мову, былі такія пісьменнікі, як Ян Баршчэўскі, чыю кнігу “Шляхціч Завальня”, напісаную на народным матэрыяле, можна паставіць у адзін рад з найвыбітнейшымі шэдэўрамі еўрапейскае літаратуры? І які інтэлектуальны патэнцыял застаўся ў Беларусі ў пачатку 20 стагоддзя, пасля стагоддзя панавання “братэрскага”, “роднага” расейскага народу?.. І які інтэлектуальны і маральны патэнцыял застаўся ў Беларусі ў канцы 20 стагоддзя пасля стагоддзя панавання чарговага “братэрскага” рэжыму – савецкага – які Зінькевіч таксама ідэалізуе?.. І расейскі рэжым у 19 стагоддзі, і савецкі ў 20 стагоддзі не нес Беларусі нічога, апрача ператварэння ў калонію Расеі – і падставовым элементам гэтае праграмы было вынішчэнне любое памяці пра былую дзяржаўнасць і нацыянальную адметнасць Беларусі (Літвы), што аўтаматычна даўнімала знішчэнне (любымі спосабамі, у тым ліку фізічна) беларускае інтэлігенцыі, якая мысліла нацыянальнымі, палітычнымі, гістарычнымі катэгорыямі.
 
Вельмі выяўна, што сёння якраз ужыванне любых гістарычных сымбаляў дзяржаўнае, шляхецкае, высокае культуры Беларусі выклікае гістэрычны віск маскавіцкіх прапагандыстаў – як жа! беларусам спрабуюць нагадаць, што яны гістарычная нацыя, а не чэлядзь Масквы. Маскавіцкія прапагандысты хутчэй аддадуць арыстакратычную культуру ВКЛ летувісам, ніж беларусам, нават калі ў ёй няма анічога летувіскага. А ў гэты час жамойты – якія не стварылі ў ВКЛ роўным рахункам анічога – распавядаюць усёй Еўропе пра сваю быццам “арыстакратычнасць” і пра сваю пяцьсотгадовую “этнічна балцкую імперыю”...
 
Пару гадоў таму ў адказ на пастанову беларускага ўраду аб рэстаўрацыі замкаў Беларусі расейскія журналісты ўсчалі енк наконт таго, што беларускія ўлады жадаюць “адбудоўваць літоўскія і польскія замкі” (!). У гэтых словах уся сутнасць маскоўскае прапаганды – у народу “беларусаў” замкаў не можа быць апрыёры, беларусы ж “сялянскі народ”... Зінькевіч таксама адмаўляецца лічыць беларускімі нацыянальнымі каштоўнасцямі замкі, статуты і нават слуцкія паясы (!) (с. 413-414) (паводле Зінькевіча, відаць, у ВКЛ будавалі замкі, пісалі статуты і ткалі слуцкія паясы вылучна “этнічныя летувісы” і палякі). У гэтых фармулёўках уся нянавісць, антыбеларускасць, псіхапатычнасць маскавіцкае прапаганды. Не дзіва, што маскавіцкая (анты)гістарычная прапаганда сёння згаджаецца з самым дзікім антыгістарычным маразмам летувісаў і палякаў, затое адкідае элементарныя гістарычныя канстатацыі беларускіх гісторыкаў. Сваю прапаганду маскоўскія агітатары апранаюць у “хрысціянскія” адзежкі, а таксама ў квазінавуковыя канструкцыі аб тым, што “лимитрофы” (да якіх чамусьці далучаюць Беларусь) “изначально нежизнеспособны, по определению не могут продемонстрировать высокую культуру, экономическую и политическую самодостаточность” і г.д. Пры гэтым, нават разыходжанне рэальнасці з гэтымі прапагандысцкімі мантрамі не бянтэжыць іхніх аўтараў: нават калі ў вас ёсць у гісторыі высокая дзяржаўная культура, маскавіты прыйдуць і разбураць яе ў імя “спрадвечнае Русі” і “праваслаўнага хрысціянства”.
 
Значную ролю ў сістэме маскоўскае антыбеларускае прапаганды грае маскоўская царква, якая замест пашырэння хрысціянскае навукі сёння займаецца ў Беларусі насаджваннем культаў усякіх “общерусских святых” (якія ўсе чамусьці родам з Масковіі) ды яўнай прапагандай знішчэння беларускае мовы і скасавання суверэнітэту Беларусі. Самыя брудныя метады ўжываюцца для спекуляцый на рэлігійнай гісторыі. У візіі Масквы прапанавана простая тэорыя: Масква была адзіным цэнтрам хрысціянства на Русі, а ўсё, што не пагаджалася з маскоўскаю праграмаю, было “чужым” і “нярускім”. Дазволю сабе нагадаць асноўныя вехі дачыненняў царкоўных улад Вялікага княства Літоўскага з Масквою.
 
Перанос катэдры Рускае мітраполіі з Кіеву ў Маскву быў зацверджаны Канстантынопалем толькі ў 1354 г. На гэты момант ужо больш за паўстагоддзя існавала Літоўская мітраполія ВКЛ (створана ў 1299 або 1300 г.), якая злучала біскупствы Наваградку, Полацку і Турава і задавальняла ўсе рэлігійныя патрэбы хрысціянаў ВКЛ. У 1356 г. маскоўскі мітрапаліт Алексій быў намінальна высвячаны на “мітрапаліта Кіеўскага”, але не наведваў Кіеў і, як сведчыць бізантыйскія крыніцы, “выяўляў агіду” да рускіх князёў пад уладаю Літвы, “прыняў на сябе свецкую ўладу”, “захапіўся войнамі, сваркамі і разладамі”, што давяло да “разладаў, сварак і крывавых войн” Масковіі з Вялікім княствам Літоўскім і Рускім. Вялікі князь Альгерд у 1371 г. гэтак пісаў пра Алексія ў Канстантынопаль: “Не я пачаў нападаць, яны спярша пачалі нападаць, і цалавання крэста, што мелі да мяне, не склалі і прысяжных грамат не адаслалі. Нападалі на мяне дзевяць разоў <...>. Мітрапаліт і дагэтуль дабраслаўляе іх на праліццё крыві. І за айцоў нашых не было такіх мітрапалітаў, як гэты мітрапаліт! Дабраслаўляе маскавітаў на праліццё крыві і да нас не прыходзіць, ані ў Кіеў не прыязджае”. Невядома дакладна, колькі загінула ў тых войнах, справакаваных галлівасцю маскоўскага палітыкана. Сучасная падзеям бізантыйская крыніца сведчыла, што падчас тых закалотаў адбылося “нямала бед і разляння крыві між хрысціянаў”. Сёння ў маскоўскіх цэрквах у Беларусі паўсюль вісяць іконы “святога” мітрапаліта Алексія. Яму – чалавеку, які люта ненавідзеў беларусаў і натхніў забойствы соцень беларускіх хрысціянаў толькі дзеля сваіх абсурдных палітычных амбіцый, – беларусаў прымушаюць кланяцца і маліцца як “святому заступніку” беларускага народу (!). Алексій – адзін з тых “общерусских святых”, культ якіх сёння агрэсіўна, бязглузда, не зважаючы ні на якія культурныя і этычныя нормы, насаджае ў Беларусі маскоўская царква, адзін з тых маскоўскіх “святых”, якія дабраслаўлялі і натхнялі войны Масковіі проці нашага народу ў 14 і 15 стагоддзях, дабраслаўлялі крывавыя паходы на Полаччыну Івана Грознага, дабраслаўлялі жудасны тэрор маскавітаў на нашых землях падчас вайны 1654–1667 гг. і Паўночнае вайны 1700–1721 гг. З гэтымі “святымі” – а не з сваімі продкамі, якія мужна абаранялі сваю Айчыну – беларусы мусяць сёння (паводле маскоўскіх прапагандыстаў) атаесамляць сябе...
 
Выхаванец Алексія маскоўскі князь Дзмітрый (Данскі) меў магчымасць злучыць мітраполію ды ўкласці звяз з Вялікім княствам Літоўскім: у 1376 г. літоўскае пасольства ў Маскве прапаноўвала жаніцьбу Ягайлы з дачкою Дзмітрыя і пераход Ягайлы ў праваслаўе. Умоваю гэтага было прызнанне Масквою Літоўскага мітрапаліта Кіпрыяна, які ў 1375 г. быў высвячаны ў Канстантынопалі на мітрапаліта “Кіеўскага і ўсяе Русі”. Але калі Кіпрыян у чэрвені 1378 г. прыбыў у Маскву, ураднікі маскоўскага князя, не зважаючы на лісты патрыярха і бізантыйскага цэсара, паланілі мітрапаліта, абрабавалі, а потым выгналі з гораду (Кіпрыян у сваім лісце Сергію Раданежскаму пісаў, што “...елико створилося надо мною, еже не створилося ни над единым святителем, как Руская земля стала”). Гэтыя падзеі далі справядлівую нагоду гісторыку І. Меендорфу назваць раздзел сваёй кнігі пра гэтыя падзеі “Митрополит Киприан и московский сепаратизм” (заўважу: гэтая фармулёўка належыць не беларускаму нацыяналісту і не паляку, а вядомаму масквафілу). Вось так Масква дбала аб умацаванні праваслаўя і адзінстве мітраполіі...
 
У 1448 г. Маскоўская мітраполія выйшла з падпарадкавання Канстантынопальскаму патрыярхату і канчаткова разарвала сваю гістарычную сувязь з Кіевам. Тытул “Кіеўскіх і ўсяе Русі” сталі насіць Літоўска-Кіеўскія мітрапаліты. Нашыя продкі ў 15–17 стагоддзях у сваіх тэстаментах і іншых дакументах заўсёды называлі цэнтрамі хрысціянства Кіеў і Канстантынопаль і нават не здагадваліся, што Масква ёсць нейкім “цэнтрам праваслаўя”. У 1655–1657 гг., калі войскі гетмана Хмяльніцкага стаяць у Вільні, Кракаве і Варшаве, Масква здраджвае Хмяльніцкаму, падпісвае ўгоду з палякамі і пачынае дзейнічаць на польскім баку. Чаму? Бо ў Масковіі свае палітычныя карысці заўсёды пераважалі над карысцямі ўсёй Русі. Сёння маскавіты льюць кракадзілавы слёзы над гаротнаю доляю праваслаўных у Рэчы Паспалітай, якіх яны быццам мроілі “вызваліць”. Але ці не Масква распачала Ліфлянцкую вайну, якая справакавала Люблінскую, а потым і Берасцейскую унію? Ці не Масква падчас вайны 1654–1667 гг. заміж вызвалення прынесла на беларускія землі страшэнны тэрор, які адгарнуў ад яе нават тых, хто ўскладаў на яе вялікія надзеі? Ці не Масква здрадзіла Хмяльніцкаму і абярнула ў нішто яго заваяванні, калі войскі Хмяльніцкага стаялі ў Варшаве? Ці не Масква ўчыніла на сваіх землях у 1666 г. раскол царквы ды пачала самых праваслаўных рускіх хрысціянаў паліць жыўцом? І знаходзілі прытулак гэтыя хрысціяне ў ВКЛ, а не ў “праваслаўнай” Масковіі.
 
Пасля падзелу Рэчы Паспалітае на першым месцы для Масквы таксама стаяла не хрысціянская асвета, а знішчэнне ўсяго беларускага (літвінскага). Вядомы словы адданага імператрыцы Кацярыне біскупа Садкоўскага да беларускіх уніяцкіх святароў на слуцкім епархіяльным зборы: “Я вас скорэню, знішчу, штоб і языка не было вашого проклятого літовского і вас саміх; я вас у зсылкі парассылаю альбо ў салдаты пааддаю, а сваіх з-за кардону пановажу!” Маскавіты тысячамі палілі ўніяцкія кнігі толькі за тое, што яны былі напісаны па-беларуску (прытым пашырэнне ў Беларусі кніг на польскай мове не сустракала ніякага супраціву расейскіх улад аж да 1860-х гадоў). У 1840 г. было забаронена прамаўленне царкоўных казаней па-беларуску. Гледзячы на такі здзек з сваёй мовы і веры, многія беларусы пераходзілі ў каталіцтва і пачыналі карыстацца польскімі кнігамі – што Масква дазваляла.
 
У 19 стагоддзі Масковія зноў несла ў Беларусь не хрысціянства, а маскоўскі каланіялізм. Вядомы словы расейскага чыноўніка Карнілава: “Что не доделал русский штык – доделает русский чиновник, русская школа и русский поп”. У гэтых словах вельмі глыбокі сэнс: палітычная прапаганда – гэта зброя масавага паражэння, мацнейшая за любыя гарматы. Таму знішчэнне беларускае мовы, знішчэнне і забарона беларускае гісторыі, культуры – заўсёды былі на першым месцы для маскавіцкіх каланіялістаў у Беларусі. У маскавітаў на ўсё гэта заўсёды ёсць гатовы адказ: яны, маўляў, дасягалі вышэйшае мэты – адраджалі “праваслаўнае хрысціянства”. Але якое “хрысціянства” можна насаджаць праз нянавісць, забойствы і разбурэнні?.. Сёння рэлігійная рыторыка маскавітаў зноў ёсць інструментам палітычнае прапаганды, а не хрысціянскае асветы. Лішне казаць, што сёння ў маскавіцкіх цэрквах і кнігарнях вы не знойдзеце і згадкі пра беларускіх асветнікаў эпохі ВКЛ, пра цудоўныя літаратурныя творы, створаныя імі на нашай народнай мове дзеля асветы простага люду. Дый што казаць! Усім вядома, што маскоўская царква вызначаецца маніякальнаю, проста заалагічнаю нянавісцю да ўсяго беларускага. Для яе беларусы гэта “русские”, а значыць расейцы, маскавіты. Усё, што хоць трохі адрозніваецца ад маскавіцкае культуры, падлягае бязлітаснаму знішчэнню. Гэта погляд акупанта, фашыста, а не хрысціяніна. Застаецца толькі дзівіцца, як людзі, чыя дзейнасць прадыктавана нянавісцю, страхам і гневам, наогул могуць называць сябе хрысціянамі ды выдаваць сваю дзейнасць за быццам “хрысціянскую асвету”. Таму выглядае цалкам натуральным, што манахі Святое гары Афон у 2014 годзе апаведалі, што падтрымваюць Украіну ў яе змаганні за сваю незалежнасць і параўналі гэтую падзею да адраджэння Кіеўскае Русі.
 
Варта займець бачанне на яшчэ адну ідэю-фікс маскавіцкае прапаганды: ідэю адвечнае нібыта ізаляванасці Русі ад Еўропы і нават проціпастаўленасці Русі еўрапейскай цывілізацыі. Сама гэтая ідэя выглядае досыць камічнаю, калі ўлічыць, што Русь як палітычны інстытут была створана варагамі-германцамі, а як царкоўна-грамадскі – бізантыйскімі і баўгарскімі святарамі з дапамогаю тых жа варагаў. Уся высокая культура сярэднявечнае Русі – улучна з яе царкоўнаславянскаю моваю – ёсць еўрапейскаю з паходжання: германскаю, бізантыйскаю, баўгарскаю. Дарма што гэта, маскоўскія прапагандысты ўяўляюць сабе Русь у мінулым і ў цяпершчыне як нейкі абложаны лагер, які нібыта мусіць усімі сродкамі абараняцца проці любых еўрапейскіх уплываў. Фразеалогія “бастиона”, “форпоста” наўсцяж пашырана ў заходнерусісцкіх публікацыях пра Беларусь. Адпаведна, у культурнай вобласці любыя праявы якое-кольвечы супольнасці з еўрапейскаю культураю (нават калі яны цалкам аўтэнтычна беларускія) разглядаюцца як “варожыя” і “чужыя” – затое ў архітэктуры паўсюль насаджваюць маргінальныя, правінцыйныя, нярускія элементы з суздальска-кастрамскога дойлідства. Здавалася б, Кіеўскае і Полацкае княствы – тыя землі, дзе ў 11 стагоддзі былі збудаваны Сафійскія саборы, дзе стваралася Руская Праўда, дзе складалася сярэднявечная руская культура і традыцыйная архітэктура – мусяць быць тым арыентырам, на які трэба зважаць падчас якіх-кольвечы культурных стылізацый і рэканструкцый. Але нішто не можа спыніць маскоўскіх міфатворцаў: фінскія балалайкі, фінскія танцы ўпрысядкі, фінскае оканне ў маўленні, мусульманскія купалы-цыбуліны – гэта ўсё нібыта “спрадвечная”, “сапраўдная” Русь, а ўсё, што трохі адрозніваецца (хоць ёсць насамрэч абсалютна аўтэнтычным рускім сярэднявечным), – гэта “сапсаванае”, “нярускае”. Адсюль паўстае сама маскоўская ідэалагема, што беларусы і ўкраінцы – гэты “сапсаваныя” рускія, якія не маюць права на ўласную культуру і мову...
Ці было магчымым у гісторыі поўнае (палітычнае) адзінства Русі? Гэтае пытанне ставілі многія гісторыкі, у тым ліку цытаваны вышэй расейскі гісторык Станіслаў Думін у сваёй працы “Другая Русь”:
“Возможно ли всё же было единство Руси? Мы попытались показать несколько моментов нашей истории, когда такая перспектива представлялась довольно реальной. Но вплоть до XV в. подобный вариант развития восточнославянских земель был возможен лишь на основе политической программы Великого княжества Литовского и Русского”.
 
Далей Думін пералічае многія карысці, якія б прынесла ўсёй Русі задзіночанне пад уладаю вялікіх князёў літоўскіх: гэта і “сословное представительство”, і “сохранение региональных особенностей”, і “включение в местную культуру западноевропейских элементов”.
Немагчымасць практычнага злучэння Літоўскае і Маскоўскае Русі Думін тлумачыць рэальнымі нацыянальнымі і палітычнымі адрозненнямі гэтых краін:
“...оказывалось, что существующие государственные границы устойчивы и стабильны, что есть коренные различия в строе, обычаях, культуре этих земель”.
Тое самае прызнаваў і расейскі акадэмік Б. Флора, які ў сваёй спецыяльнай працы канстатаваў, што “в XVI в. объединительная политика Русского государства не встретила сильной поддержки со стороны населения Украины и Белоруссии”.
 
Гэтымі прычынамі Думін тлумачыць і няздольнасць Масквы захаваць уладу над беларускімі землямі нават ва ўмовах акупацыі падчас вайны 1654–1667 гг.:
“В Белоруссии и Литве, как покажет ход русско-польской войны середины XVII в., власть царизма, установленная ненадолго, будет сброшена – так отторгает здоровый организм чужеродное тело. И лишь в конце XVIII в. «железом и кровью» присоединены будут белорусские и литовские земли к Российской империи”.
 
Як бачым, не толькі беларускія нацыяналісты, але і здарова мыслячыя расейскія гісторыкі прызнаюць, што ад 13 стагоддзя існавалі дзве розныя “Русі” – якія, захоўваючы гэты назоў, укладалі ў яго розны нацыянальна-палітычны сэнс і будавалі вельмі розныя грамадска-палітычныя сістэмы. І справа зусім не ў тым, што ў заходняй Русі быў большым каталіцкі ўплыў або ўплыў польскіх грамадска-палітычных інстытутаў (хаця і гэтыя чыннікі былі важнымі) – справа зусім не ў вонкавых чынніках, як гэта імкнуцца выявіць маскоўскія прапагандысты. Справа ў тым, што заходняя Русь – Русь у складзе Вялікага княства Літоўскага і Рускага – настолькі адрознівалася ад Маскоўскае Русі сваім нутраным ладам, культураю і побытам, што аб якой-кольвечы супольнасці лёсаў і задзіночанні не магло быць і мовы. Ці можа Зінькевіч уявіць, скажам, існаванне ў Масковіі ў 1447 г. чагосьці падобнага да прывілея Казімера? Або ці можа Зінькевіч уявіць у Масковіі ў 1588 г. існаванне чагосьці падобнага да прамовы да станаў ВКЛ Льва Сапегі? Калі б Леў Сапега прамовіў свае палымяныя словы пра вяршэнства права і выбарнасць манархаў не ў ВКЛ, а ў Масковіі – яго, хутчэй за ўсё, чакала б плаха, а не пасада канцлера. Таму існаванне нейкай “общерусской истории” ВКЛ і Масковіі было чыста немагчымым. Захоўваючы назоў Русі і апелюючы да яго ў сваіх палітычна-нацыянальных пабудовах, заходняя Русь і ўсходняя Русь былі рознымі краінамі і народамі. І нават самыя паспяховыя акупацыйныя спробы Масквы не сканчаліся для яе поўнаю перамогаю (што, як бачым, прызнаюць самі расейскія гісторыкі).
 
Зінькевіч на с. 69-70 сваёй кнігі піша, што “свядомыя” гісторыкі прапануюць “...две основополагающие “свядомые мифологемы”: об извечной борьбе белорусов с Москвой и о принадлежности Белоруссии к Европе, а Москвы – к Азии”. Але гэта меркаванне не толькі беларускіх нацыяналістаў. Сёння і ў Расеі нямала пішуць на тэму “другой Русі” – заходняе Русі з еўрапейскімі дэмакратычнымі (а не дыспатычна-азіяцкімі) традыцыямі. Зноў працытую С. Думіна:
 
“Опыт Великого княжества Литовского и Русского показывает, что на восточнославянских землях было возможно создание не только азиатской деспотии Ивана Грозного, но и достаточно эффективное функционирование демократических институтов многонационального государства, в течение длительного периода довольно успешно решавшего свои многочисленные проблемы”.
 
Адною з найвыбітнейшых праяў дэмакратычнасці Вялікага княства Літоўскага была яго шматканфесійнасць. Праваслаўныя, католікі, пратэстанты мірна суіснавалі ў адным гаспадарстве (і ў лавіцы паноў-рады) да пачатку агрэсіўнае палітыкі Контррэфармацыі каталіцкага касцёлу. Чыста не мае слушнасці Зінькевіч, калі кажа, што “подписание Люблинской унии <...> стало логичным завершением курса, который политическая элита ВКЛ приняла в 1385 году в Крево” (с. 114). Умовы ўкладання Крэўскае уніі 1385 г. і Люблінскае уніі 1569 г. былі вельмі рознымі. Крэўская унія была ўкладзена Літвою цалкам дабравольна (прытым, паводле яе ўмоў Ягайла быў пасаджаны на польскі каралеўскі сталец) і несла Літве вялікія палітычныя набыткі – а Люблінская унія была прынята, фактычна, вымушана і спрычыніла вялікія палітычныя і грамадскія страты (не будзем забываць аб тым, што немалаважным чыннікам укладання Люблінскае уніі 1569 г. была маскоўская ваенная агрэсія падчас Ліфлянцкае вайны). Крэўская унія была спробаю не толькі інтэгравацца ў жыццё каталіцкае Еўропы, але і ўчыніць уплыў на яго. Крэўская унія паставіла Ягайлу і Вітаўта ў адзін рад з манархамі Еўропы і дазволіла ім разгарнуць увесь патэнцыял ВКЛ для ўплыву на еўрапейскую палітыку. Не дзіва, што Вітаўт заміж уціску праваслаўных (для якіх ён аднавіў у 1415 г. Літоўска-Кіеўскую мітраполію) заняўся падтрымкаю чэскіх гусітаў. Ягайла і Вітаўт не былі ані фанатыкамі, ані тыранамі (як іх часам выяўляюць расейскія прапагандысты), гэта былі руплівыя і вельмі мудрыя гаспадары. Пры палітычных абставінах на 1385 год (з улікам агрэсіўнае і сепаратысцкае палітыкі Масквы) частковае ўвязанне каталіцтва і звяз з Польшчаю былі вельмі мудрымі і прагрэсіўнымі крокамі. Быў абяззброены Тэўтонскі ордэн, пачалося запазычванне самых прагрэсіўных элементаў еўрапейскага права, пачаўся культурны абмен з Чэхіяй, які ўчыніў вялікі ўплыў на развіццё права і літаратуры ВКЛ.
 
Так, у канцы 16 стагоддзя, падчас Контррэфармацыі сталіся відавочнымі праблемы суіснавання каталіцтва і праваслаўя ў адным гаспадарстве. Але ці была ў гэтым віна літвінаў? Мабыць, усё-ткі, у гэтым была віна агрэсіўнае палітыкі Ватыкану? Нельга параўноўваць рэлігійную сітуацыю ў ВКЛ да і пасля пачатку Контррэфармацыі, гэта зусім розныя эпохі. Да пачатку Контррэфармацыі каталіцтва мірна суіснавала з іншымі хрысціянскімі канфесіямі ў ВКЛ дый зусім не было чыннікам паланізацыі, бо касцёл ВКЛ паслугоўваўся беларускаю моваю (а польская мова тады наогул не была пісьмоваю). У нас ніколі не было нічога падобнага да тых лютасцей на рэлігійнай глебе, якія адбываліся ў Масковіі падчас Расколу 17 стагоддзя. Дый тое, наколькі адноснаю была канфесійная ідэнтычнасць (у параўнанні да нацыянальнай), відаць з таго, што з пачаткам еўрапейскае Рэфармацыі ў сярэдзіне 16 стагоддзя бальшыня шляхты ВКЛ (як каталіцкае, так і праваслаўнае) перайшла ў кальвінізм. Гэтаксама і раней каталіцкая канфесійная прыналежнасць літвінаў не закажала нацыянальнаму адзінству ды славянскаму характару народу ВКЛ. Хіба не быў католікам, скажам, князь Жыгімонт Карыбутавіч, які ў 1422 г. прыбыў у гусіцкую Прагу ў якасці намесніка вялікага князя літоўскага Вітаўта, абвешчанага гусітамі чэскім каралём? Ды ці не быў католікам сам Вітаўт, які выпраўляў яго туды? Ці не быў католікам канцлер ВКЛ Міхайла Кясгайла, які склаў на беларускай мове прывілей 1447 году – адзін з першых у Еўропе агульнадзяржаўных прывілеяў на народнай мове? Ці не быў католікам кароль Жыгімонт Стары, які асабіста апекаваўся Францыскам Скарынам? Ды ці не быў католікам сам Скарына?
 
Так, самыя яркія старонкі нашае нацыянальнае гісторыі адбыліся падчас кіравання каталіцкіх гаспадароў. І гэта не “добра” і не “дрэнна”, а проста нашая гісторыя. А гісторыю, як вядома, змяніць нельга. Прыкладам, каралі Босніі да 1445 г. былі богуміламі, а пасля католікамі. Але гэта не выклікае енкаў і рвання на сабе кашулі ў баснякоў – яны ведаюць, што ўсе этапы іхняе гісторыі гэта адзіная нацыянальная гісторыя баснійскага народу. У Нямеччыне ад 16 стагоддзя існуюць прыблізна роўныя па лічбе канфесіі лютэранаў і католікаў – і зноў-такі ні ў каго не выклікае сумневаў, што гэта адзіная нямецкая нацыя. Шматканфесійнасць пры монаэтнічнасці, здаровым нацыяналізме – вось шлях нашае нацыі, які мае шмат супольнага з многімі нацыямі Еўропы. І калі мы, маючы належнае бачанне на нашу гістарычную шматканфесійнасць, разглядаем нашую нацыянальную гісторыю – мы разумеем, што “літвіны”, “літва” гэта нашае гістарычнае імя. Не таму што гэта “прэстыжна”, а проста таму, што гэта нашая і толькі нашая гісторыя.
 
Што можна сказаць у якасці замкнення? Кніга Зінькевіча выйшла сапраўды “несвядомаю”. Трэба мець вельмі вялікую фантазію, каб цвердзіць, што канфесіёнім “русіны”, які ўжываўся ў ВКЛ і Маскоўскай Русі для будавання двух розных нацыянальных праектаў, азначаў нібыта “этнічна адзіны народ”. З такою логікаю можна было б палічыць “адзіным народам” сярэднявечных грэкаў і італьянцаў – бо і тыя, і тыя апелявалі да ідэі “рымскае (рамейскае)” нацыі. Не кажучы ўжо пра суцэльную фантастычнасць уяўленняў Зінькевіча аб гісторыі Вялікага княства Літоўскага: у Зінькевіча існуе нейкае “балцкае гаспадарства”, урады і праўны лад якога ствараюць вылучна балты, беларусы да дзяржаўнага кіравання ВКЛ не маюць дачынення, бо беларусы займалі “второразрядное положение в государстве”; беларусы ніколі не ваявалі з Масковіяй – гэта былі летувісы, а беларусы толькі сядзелі па хатах і чакалі, пакуль іх “вызваліць” Масква; у 19 стагоддзі ніякае забароны беларускае мовы, спаленняў беларускіх кніг не было! – беларусы “с восторгом” самі адмовіліся ад сваёй мовы і кніжнасці, “с восторгом” прынялі знішчэнне сваёй шляхты і забарону Літоўскага Статуту!.. І вось усе гэтыя казкі венскага лесу Зінькевіч спрабуе падаць нам як “истинную” гісторыю Беларусі, “основанную на объективных фактах и очищенную от националистических искажений и передёргиваний”! Пры гэтым у Зінькевіча хапае нахабнасці заяўляць (с. 423), што “сегодня местечковые националисты пытаются превратить белоруса в манкурта”, “толкают белорусский народ на оплёвывание собственной истории, желая привести его к покорности, лишить исторической памяти”!..
 
Як бачым, “распространением политических мифов” займаюцца маскоўскія прапагандысты, а не беларускія нацыяналісты. Я асабіста не ведаю ніводнага гістарычнага міфа, пашыранага беларускімі нацыяналістамі. Тое, што Вялікае княства Літоўскае было беларускім паводле ўрадовага ладу гаспадарствам, што беларусы стагоддзямі ваявалі з Масковіяй, каб абараніць свой нацыянальны характар і культуру, – гэта не міфы, а элементарныя гістарычныя факты, і адмаўляць іх могуць толькі хлусы і міфатворцы.
 
Жадаю яшчэ сказаць трошкі пра “ревизию историографии”. А што ўласна маюць на ўвазе? Перагляд замшэлых савецка-польскіх догмаў пра “этнічна балцкі” характар ВКЛ і гістарычную “бездзяржаўнасць” беларусаў? Вядома, Масква адчувае сябе ў такім дыскурсе вельмі ўтульна, яе вельмі задавальняе статус-кво, які склаўся ў постсавецкія гады. Але “ревизию” правесці ўсё ж такі будзе патрэбна – і не нам, а перш-наперш маскоўскім міфатворцам, якім даўно пара пачысціць сваю гістарыяграфію ад антыгістарычнай, цалкам фантастычнай лухты, якую яны льюць на гісторыю Вялікага княства Літоўскага. Заразом ім варта задумацца аб тым, ці могуць называцца хрысціянамі людзі, якія жывуць такой хлуснёй, і аб тым, чаму так мала хрысціянскага сёння засталося ў некалі сапраўды хрысціянскай Масковіі.
 
Нашая сапраўдная нацыянальная гісторыя – гісторыя Вялікага княства Літоўскага – паказвае, чаму мы так адрозніваемся ад маскавітаў, чаму ў нашага народу і маскавітаў былі чыста адрозныя гістарычныя лёсы. Нашаю гістарычнаю місіяй было не славянізаваць мардзвінаў і ўдмуртаў (праходам пераймаючы ў іх фінскія балалайкі і мусульманскія купалы-цыбуліны) – а скончыць крыжацкую тыранію ва Ўсходняй Еўропе і дапамагаць зачынаць еўрапейскую Рэфармацыю. Тое, што маскавіты не разумеюць і не жадаюць разумець гэтага, – ёсць сама яскравым сведчаннем іхняе чужынскасці, адрознасці ад нас, адрознасці, можна сказаць, нават не нацыянальнай, а цывілізацыйнай. Для пачатку якога-кольвечы асэнсаванага дыялогу з маскавітамі, варта параіць ім прыняць рэальную гісторыю беларускага народу. Першым крокам у гэтым можа быць азнаямленне з цытаванаю вышэй працаю С. Думіна “Другая Русь”.
 
Алёхна Дайліда
Менск,
жнівень 2017 г
 

Категории статьи: 

Оцените статью: от 1 балла до 10 баллов: 

Average: 7 (3 votes)
Аватар пользователя Гость